Сунтаар чабырҕахтара, үгэлэрэ

Сунтаар чабырҕахтара, үгэлэрэ
Сунтаар чабырҕахтара, үгэлэрэ

Архиповтар дьиэ кэргэн репертуардарыттан

Архипова Капиталина Васильевна,

Архипов Николай Гаврильевич

Чабырҕахтар

(Уоллаах, кыыс ааҕар)

Иккиэн:
Хатыылаах тыл
Хаарчахтаах,
Көрүдьөс тыл
Күрүөлээх,
Үгэ-дойҕох
Үрэхтээх,
Тиэргэҥҥитин
Тэлэйэн
Тиэхэлээҕи тиэрдээри,
Ааҥҥытын аһан
Айыыгытын ааҕаары,
Илэ бэйэтинэн
Тиийэн-тиксэн
Кэллэхпит бу.
Кэмчи, дэлэй
Кэскиллээх
Ордук-тутах
Оҥоһуулаах,
Орускуоттаах
Оҥоһуулаах,
Орто дойдум
Охтор буруом,
Киэҥ эйгэтин
Кэрийэ көрөн
Кэпсээн гынан
Кэпсээри,
Чахчы-бааччы суоллары
Чыҥырҕаччы кэпсээри,
Чаҥый чаҕаан
Чабырҕахпыт,
Чабырҕаччы
Ааҕылыннын,
Сааһыланнын,
Дьаарыстаннын,
Сыыһалары
Дьарыйтаатын!!!

Уол:
Хаарга хаампыт,
Сииккэ сиэлбит
Сэлээччэҕи,
Хаар диэбитэ
Уу буолбут
Сымыйаччыны,
Хоту мунньар
Хоро таһар
Хобуоччуну,
Бэйэм диэбит
Бэрдин эппит
Бэрдимсиги,
Кимин билбэт,
Кимминий диэбит
Киһиргэһи,
Онтон да атын
Омсолооҕу,-
Эрийтэлиир,
Этиҥ буолар
Этиилэргэ
Кинилэргэ
Кутаа оттор
Критиктэргэ,
Кытыан кымньыы
Кыла буолан
Кыттыһабын!

Кыыс:
Мааны сэгэр…
Баһылыыр сиригэр,
Түннэри түннүк,
Чиҥнээх муннук,
Кырыа кырааска
Түүнүк испиэскэ,
Көмүлүөк оһох
Этиһиик ойох,
Арбаҕар баттах
Аһаҕас айах,
Кыраттан сылтаан
Айдаан-куйдаан!!!

Уол:
Маннык сэгэр
Баһылыыр сиригэр,
Халыҥ хатырык
Хаппыт мутук,
Эмэх сыгынах
Элбэх үкүнньэх,
Көҥдөй көрүнньүк
Күннүүһүнньүк,
Мунньан-тараан
Өйөөн- убаан,
Арытаах дьаарыс
Харыс харда5ас,
Албын миэтэрэ,
Аҥаара элиэпкэ,
Саарбаҕа саһаан
Туох да быһаан!!!

Уол:
Онуһу бүтэрбиппит
Уон аҕыстаах Өрүүнэ
Ыанньыксыт буолартан
Ынырыктык куттанар,
Үрүҥ үлэ көрдөһөн
Үс дойдуну кэрийэр.
Ыарыаһыт буолаары
Ылсыһан көрөн баран,
Үҥкүүнэн эмиэ
Үһүлүйэн иһэн
Музыкаҕа буккуллан
Муннуга бэрдэрдэ.
Туһааннаах үлэтиттэн
Туоратык туттан
Күөгэйэр күннэрин
Көргө эрэ ыытарын
Хаарыаннаах доҕорбут
Хаһан өйдүүрэй?
Хамнастаах үлэлээх,
Хамыһаар киһилээх,
Дьиэ көрөр ньээҥкэлээх
Дьэбдьиэйэ бэйэлээх
Дьиэ малын хомуйсуох
Солото олох суох.
Ыараах да, чугас да
Ыалларын кэритэр,
Сэһнэ- ыаһаҕа
Сир ахсын тэнийэр
Сир халлаан силбэһэр
Сибээһэ кини баар,
Этиһэн бураспыт
Эйэргээн сураспыт
Таптаһан уураспыт
Дьоннору билэттиир,
Дьоллорун билгэлиир,
Үлэлээн олоруох
Үгэһэ отой суох!!!

Кыыс:
Үлэ-хамнас
Үгэнигэр,
Күлэ-күлэ
Күүлэй хаамар,
Күлүҥкээрдэр.
Түбэһэллэр, түбүлүүллэр,
Төлөбүрү аахсарга
Түрүлүөнү тардаллар
Төлөппүөннээн тахсаллар,
Үҥсүү-хаһыы
Үксүүр,
Этиһии-үөхсүү
Элбиир,
Эрэйдээх дьон
Эрэйдэнэн да эрдэҕэ!!!

Уол:
Ыйааһын хараҕын
Ыксаппата буоллар,
Ысдаача харчыттан
Ылсыбата буоллар,
Ыскылаат малыгар
Ыксаласпата буолар,
Ыраас ууларынан
Ыһыахтаммата буоллар,
Ыйыллыбыт сыананы
Ыараппата буоллар
Ылбырайбат «Волгата»
Ыарахан сыаналаах дьиэтэ,
Ыйааһыннаах сибиинньэтэ,
Ыҥыранар ынахтара,
Ырдьыгынас ыттара
Ыыра суох буолуо этилэр.

Ол оннугар:
Ыраас суобастаныа
Ырылхай өйдөнүөх этэ.
Кутуйах да тыаһыттан
Куттаныа суох этэ…

Кыыс:
Кэлэйбит сирэ-кэлэхтиип,
Өлөр өстөөҕө-үлэ,
Киэптиир киһитэ-кэргэнэ,
Ыстыыр ыаһа-ыаллара,
Баар суох баҕата – быраас,
Туохтан да ордороро-дуоһунас,
Астынар аһа-арыгы,
Биһириир суола-бэрик,
Бастыҥ ньымата-эккирэтии
Хотор идэҕэ-холуоннарыы,
Сатыыр идэтэ-самыннарыы,
Күннүүр көрө-күүлэй,
Таптыыр дьарыга-дьаарбаҥ
Дьэ дьаабы киһи!!!
Бүтүүтэ, иккиэн:
Маннык сатаҕай,
Ордук дьалаҕай,
Уһуну санаабат,
Киэҥи көрбөт
Мин аҕай дэнии
Бэрдимсийии
Туһата кыра,
Толкуйа кыра

Ырыанан:
Марай-сарай
Ньудьу-балай
Саарбаҕа батыччы
Саллаҥнааччы,
Билигин даҕаны
Баара чахчы.

Тылынан:
Эргэ олох
Эмэхтэрин,
Эҥин-дьикти
Эриэннэрин,
Элэк-хаадьы
Оҥостоммут,
Этэ-тыына
Сатаатыбыт.

Ырыанан:
Куһаҕаммытын,
Мөкүбүтүн,
Кубу-дьиби
Туттуоҕуҥ.
Кэрэбитин
Киэргэлбитин,
Киһи аайы
Кэпсиэҕиҥ…
Кэпсиэҕиҥ!!!

1976 сыл сэтинньи ый 24 күнэ Кутана сэлиэнньэтэ.

Чабырҕах

Екатерина Алексеевна Коротова-Кэтии Лэчил

Чаабы-чыыбы чабырҕахпын,
Чыбыы-чыбыы чыычаахтар,
Чобугурас оҕочооннор,
Чуопчаарыйа чугдаарыҥ.
Чабырҕахпыт сытыы тыллаах,
Чабырҕахпыт көрдөөх-нардаах,
Чабырҕахсыт тыла сытыы,
Чабырҕахсыт тыла сымса.
Чачыгырыы ытыыр оҕо
Чабырҕахха сэмэлэнэр,
Чорбоҥолуу үҥсэр оҕо
Чабырҕахха сиилэнэр.
Чэнчис-ыраас, мааны оҕо
Чабырҕахха хайҕанар,
Чиэһинэй, көнө-көрсүө оҕо
Чабырҕахха кэпсэнэр.
Чиккэҥэлии хааман-сиимэн
Чэгиэн буола улаатыҥ,
Чиэһинэйдик олороҥҥут
Чабырҕахха хайҕаныҥ.
Ордугу булан дьоллоноору
Олоҕуҥ огдолуппутун,
Сылааска, сымнаҕаска талаһан
Сытар иинин өҥөйбөтүн.

Быыбар… эмиэ быыбар…

Зинаида Федотова – Дьол Кыыма 07.12.02021 Сунтаар

Ойуур отун – маһын быыһыгар
Олохторун оҥостубут
Олохтоохтор барахсаттар
Онон – манан орох тэбэн
Олус бэркэ олорбуттар эбит.
Ону баара
Олохторун оҥкула
Олоччу уларыйан
Улуу быыбар
Буолар диэн
Улахан тойоттор,
Улаҕалаах өйдөөхтөр,
Уураах таһаараннар
Уларыйыы бөҕө буолан
Быйыл күһүн
Буолар быыбарга
Кими тойон оҥорон
Торҕон кыыллартан быыһанабыт,
Улуу тайҕабытын
Умайар уоттан быыһыыбыт,
Ууга барарын уҕарытабыт
Уоран баралларын уодьуганныыбыт,
Олохпут уйгутун тупсарабыт диэн
Улуу моргуор турбут.
Уруккуттан тойон
Улуу кырдьаҕас Эһэ
Уһук тыа
Улун уорҕатыгар
Киэҥ – куоҥ, сылаас – сымнаҕас
Уораҕайыгар сытан
Сыалаах баппаҕайын эмэ –эмэ
Түлүк уутун быыһыгар
Быыбарынай кулуттарын
Баай тайҕа бары муннугар
Бөтөрөҥүнэн ыыталаан
Ыйаах ыйбыт:
“Уруккуттан тойон
Уларыйыа суохтаах!
Ол туһугар
Олохторун даҕаны
Толук ууран
Тулуктаспыт кыыллар,
Оҕолоро – уруулара,
Ойохторо – көссүүлэрэ
Уостубат уйгуну баһыахтара,
Уһун соннонуохтара,
Уһун дьоллоох олохтонуохтара!
Эһэлэргэ эрэ диэн
Эттээх кыыллары
Тумул аайы
Туруоран биэриэхтэрэ,
Көмүс хатырыктааҕы
Күөл аайыттан
Күүскүт кыайарынан
Көҥү тардаргыт көҥүл.
Кэрии аайы
Күн көрөр өттүгэр
Өттүгэстии түһэргитигэр,
Сынньанан ааһаргытыгар
Сылаас сымнаҕас,
Аакка киирэр киэҥ
Ат сүүрдэр арҕахтаныҥ”-, диэн
Иҥсэлэрин көбүтэр,
Өйдөрүн сүүйэр
Ыйаах ыйбыт.
Эһэлэр эрэ
Элбэххэ тиксэн
Эрбэх үрдүгэр
Эргийэр буоллулар диэн
Улуу баай хара тыам
Уордаах кыыла
Сундулуйар сур бөрө
Кыыла туран,
Кыыһыран кэлэн
Үөхсэ – үөхс э үөгүлээбит,
Кыраны кыамматы
Кыбдьырына кырбаабыт:
“Мин эрэ улуу тойон
Солотун ылыахтаахпын,
Солотуутугар сууланыахтаахпын!
Улахан эрэ кыыллар
Ураты усулуобуйаҕа олоруохтаахтар!
Кыра – хара кыыллары
Кырынаастары, саарбалары
Кыччайа сытыйбыттары
Тоҥ муус ураҕаһынан
Тус хоту үүртэлиэм “-, диэбитигэр
Быһаҕас өйдөөхтөр,
Төттөрү төрүөхтэр,
Үлэтэ — хамнаһа суох
Үгүөрү үптэниэхпит,
Киэҥ сирдэринэн
Күөлэһийэ көтүөхпүт диэн
Үөрэн –көтөн
Уос – тиис салаһан
Тула ньыла көппүттэр.
Ойуур – тыа быыһыттан
Оргууй ньылбыйан
Тырып – ирип көрөн
Саһылыкаан албын
Арыы – сыа аллар
Албын тылынан амалыйбыт:
“Ойуур кыыллара
Олохпут олус боростуой.
Үйэбит тухары
Биир эрэ эрдээх – ойохтоох
Олорорбут олус куһаҕан.
“Дом 2” олохтоохторун курдук
Охсуһа – этиһэ,
Хойох хостоһо
Атын атын атастардыын
Алтыһар аһара буолуо этэ.
Атыыр атыырдыын аалсыһара,
Тыһы тыһылыын тыытыһара
Туора көрүллүбэккэ
Турукпут тупсуо этэ.
Миигин талларгыт
Хайдах курдук
Омоллоон олоҕун,
Дьэргэстэй ыһыаҕын
Ыһыам этэй!
Ырыанан – тойугунан
Ырай олоҕор олоруо этибит!”.
Көрү – нары эрэ
Көҕүлүттэн туппут
Үлэлээн үөтэлээбэт,
Оҥорон ончу тугу да эппэт
Одоҥ – додоҥ өйдөөхтөр
Олус үөрэ истибиттэр,
Ойуоккалаһа түспүттэр.
Ол чалбараҥҥа кыттыһаары
Саһылыкааҥҥа сыстыбыттар.
Ол курдук олохтоохтор
Уон араас кыылтан
Ким ордугун булаары
Ордукка – чорбоххо тиксээри
Булумахтана сырыттахтарына
Соҕуруу дойдуттан
Сутуругар сокуоннаах
Арҕаа дойду
Ардай аһыылааҕа
Ананан кэлэн
Аһыммакка –харыстаабакка
Алдьатан аҥаабыллаабыт,
Сэрэппэккэ эрэ
Ситэн кэлэн
Сиэтэлээн баробыт,
Өйдөппөккө эрэ
Өлөртөөн испит.
Дьэ, онон, доҕоттоор,
Чоху чохутугар, баҕа баҕатыгар!
Ойуур олохтоохторо барахсаттар
Ордугу булаары
Олохторун огдолуппуттар,
Бэйэлэригэр эрэ
Бэрди булаары
Баардарыттан маппыттар.
Бары эрэ, бүттүүн,
Бэрт буоллахпытына
Олохпут уйгута тупсарын,
Отуора хамсаабатын
Оройдотуоҕуҥ, доҕоттоор!!!

Ойуур оскуолата

Зинаида Федотова – Дьол Кыыма 07.12.2021

Сарсыҥҥыта сардаҥалаах
Сахам сирэ барахсан
Отон уга оһуордаах,
Дьэдьэн уга тэллэхтээх
Саһар сыбар сирдэрдээх
Байанайдыыр тойонноох
Бараммат баайдаах
Баай хара тыатыгар
Куобахчааннар мустаннар
Куоталаһа сүүрэннэр
Күлүү – үөрүү аргыстаах
Алыс бэркэ олоорторо.
Күн барахсан
Күөрэйэ тахсыыта
Күрэнэннэр – саһаннар
Сыбар ойуур быыһыгар
Куота сүүрэн кэлэннэр,
Кирийээхтээн сытаннар
Күүс – уох мунньуналлара.
Күрүмүрдэс күнчээммит
Кэрии тыабыт
Кэтэҕэр түһүүтэ
Утуйан уһуктан
Уохтаахтык тыыллаҥнаат,
Ыйдаҥа сырдыгар
Ыстаҥалыы оонньууллара,
Кэриини кэрийэ
Кэмэ суох үүммүт
Кытыаны кэбийэллэрэ.
Онтон уоскуйан
Олоро түһэн
Ойуур оскуолатыгар
Олоххо суолу буларга,
Хайдах тыыннаах хааларга,
Хантан аһы буларга
Хайаан да бастыҥ
Барытыгар туһалаах
Куобах бэрдэ буоларга
Уруккуттан убаастанар
Учууталынан үлэлээбит
Уһун Бытык куобах
Уоскулаҥы билбэккэ
Сыратын ууран туран
Сылайбакка үөрэтэрэ.
Дьэ, ол сырыттахтарына
Хабараан сурах
Хара суор буолан
Хара тыаны
Хайа сүүрбүтэ.
“Кытай сириттэн
Кытаанах ыарыы
Кыырайан кэлэн
Кыылы – сүөлү
Эһэрэ буолла,
Иэдээн иэнигийдэ.
Оскуоланы сабыҥ,
Отой ханна да сылдьымаҥ,
Оргул тула
Оргууй хаамыҥ,
Хорооҥҥутугар эрэ
Хорҕойон олорон
Ыйыппакка, ырыппакка
Ыраахтан үөрэниҥ.
Тугу үөрэтэллэрин
Торумун биэриҥ»-, диэн
Ытык ыраахтааҕы
Хара тыа
Хагдаҥ эһэтэ
Хаҕыс сокуон таһаарбыта.
Сонно тута
Биир биэс тыла суох
Толорооччулар көстөн
Сокуон суругунан бигэргэнэн
Соругун сиппитэ.
Ойуурга – тыаҕа
Олох иһийбитэ:
Тайах тамайа сүүрбэт,
Суор күпсүйэ көппөт,
Куобах туора ойбот,
Тииккэ тииҥ куһугураабат,
Чыычаах ыллаабат
Ыар чуумпута
Ыга бүрүүкээбитэ.
Куобахчааннар барахсаттар
Кирийэн олорон
От – мас төрдүгэр
Үөрэннэҕэ буолаллара.
Истибэтэхтэрин – билбэттэрин
Ийэлэриттэн ыйыталлара,
Ийэлэрэ барахсан
Иистэнэрин быыһыгар
Иллэҥ буоллар эрэ
Сурук үлэтин толорон
Солото суох барбыта.
Аҕалара барахсан
Ас буларын быыһыгар
Ааранан ахсаан суоттаан
Ааттаах ахсаанньыыт буолбута.
Эбэлэрэ эмээхсин
Эппиэттииргэ, эбэргэ
Элэҥнэс буолбута.
Эһэлэрэ даҕаны
Таах дьаарбайара тохтоон
Туох сорудах туолбатаҕар
Толору эппиэти сүкпүтэ.
Онтон орто уоллара
Кыһыылаах Кыччай
Ыраахтан үөрэнэрин
Аһара биһирээбитэ,
Араас албаһы тобулбута.
Аҕата кэлэрин
Ааҥҥа тоһуйан туран
Ахсаанын анньан биэрэрэ.
-Бэйэҥ суоттаа -,диэбитигэр
-Ээ, ол иһин даҕаны,
Эбэ аҕаны ахсааҥҥа
Адьас баллаас диэбитэ диэн-,
Кыһытан — абардан
Ахсаанын суоттатар буолбута.
Сурук үлэтин
-Ийэтэ сатаан
Ситэн үөрэппэт буолан
Оҕото билбэт эбит диэхтэрэ,
Сириллэриҥ буолуо,- диэн
Суобаһыгар оонньоон
Суруттаран ылара.
Эбии үөрэх чааһыгар
Эбэлээх эһэ
Сиэммит сириллиэ,
Кутурукка соһуллуо диэн
Куттанан – уолуйан
Эҥинэ бэйэлээх
Эҥин араас сорудаҕы
Элэҥнэччи оҥороллоро.
Кыра Кыччай
Кырдьаҕас Кыччайдары
Отоойкоҕо олордон
Олустук үөрбүтэ,
Онтун быыһыгар
Бэлэм эппиэти
Куйаар ситимиттэн
Куйуурдаан ылан
Ааҕа барбакка,
Өйдүү да сатаабакка
Учууталын диэкки
Утааран кэбиһэрэ
Үксээбитэ, элбээбитэ.
Билиитэ – көрүүтэ
Бэрт кыра да эбиллибэккэ
Биллэрдик таҥнары түспүтүн
Билбэккэ да хаалбыта.
Ол да буоллар
Ыраахтан үөрэнэр
Ыпсыыта суоҕа
Ырылыччы көстөн барбыта.
Учуутал барахсан
Уруок биэрэрэ,
Уоппута – билиитэ
Уонунан ордуга.
Төрөппүт барахсан
Тустаах үлэтин быыһыгар
Төһө да кыһалыннар
Төһүү күүс буолбата.
Оҕолор барахсаттар
Оскуоланы умнан,
Билиигэ тардыһыылара
Биллэ мөлтөөбүтэ.
Аҕа суоттаабыт ахсаанын,
Ийэ суруйбут суругун,
Эбэ, эһэ эппиэтин
Ситим нөҥүө
Сырылаччы ыытаннар
Сиикэрик билиилэрэ
Сымыйа сыаналанан
Сата баһа тардыллан
Сыалыһар төбөтүнүү
Саллайан тахсыбыта.
Ылбыт билиилэрэ
Татыма таайан
Хантан аһы булалларын,
Ханна тиийэн
Хайдах гынан
Халыҥ хахха булан
Тыыннаах хаалар
Таабырынын таайбакка
Куобахчаанар эрэйдээхтэр
Ардай аһыылаахтар
Аһылыктара буолан
Алдьархайдара ааҥнаабыта,
Ахсааннара аҕыйаан
Эстэр – сүтэр
Суоллара бүрүүкээбитэ.
Онон туран,доҕоттор,
Тугу этээри гынарбын
Таллан таас кулгааххытынан
Таба өйдөөҥ дуу:
Асчыт астыахтаах,
Иистэнньэҥ иистэниэхтээх,
Тутааччы тутуохтаах,
Учуутал үөрэтиэхтээх!
Туох барыта
Идэтийбит идэтинэн
Аналынан буоллаҕына
Табыллыылаах, тахсыылаах
Ситиһии сиэттиһэр,
Хотуу холбоһор,
Кыайыы кынаттанар.

Бааралаһыы бырыкаастара

Зинаида Дмитриевна Федотова-Дьол Кыыма

Үгэ

Хотойдоох эһэ
Халлааны, тыаны
Хайа талбыт дьаһайаары
Ханыылаһарга санаммыттар,
Хампаанньалаһан барбыттар.
Халлаан олохтоохторун
Хотойооно обургу
Хотоҕойун иһигэр уктубут.
Эргэнэ хара тыалаахтары
Эһэ кырдьаҕас
Ээхтэрин этиппит.
Табыллан аххан
Таптаспыттар диэн
Тула бары билбиттэр.
Ону истэн,
Онтон хаалымаары
Ханыыларын көрдөөн
Харбыалаһан турбуттар.
Икки адьырҕа
Истэрин толорор
Идэмэрдээх санааны
Иитиэхтии охсон
Бөрөлөөх суор
Бааралаһан кэбиспиттэр,
Баһыылаах барыыны
Барар буолбуттар.
Суор обургу
Суксуруйа көтөн, көрөн
Тохтоон турар кыылы
Торҕон доҕоругар этэр.
Субуруйа сүүрэр
Сур бөрө өр гыммакка
Ситэ баттаан,
Сиэн – аһаан
Сиэрэ суох табыллыбыттар.
Бөтүөхтэригэр диэри
Бөхсүнэр буоланнар
Бөскөччү уойбуттар.
Көтөр кэмчитийбит,
Сүүрэр сыаналаммыт,
Суптугур быһыылара
Суох буолбут,
Кэхтии суолун туппуттар,
Кэннилэринэн барбыттар.
Тайах Дыабайа
Таллаҕар кулгаах
Тайахчаананы сирэн
Кылабачыччы көрбүт
Кырынаас кыылы
Кыҥастаһар буолбут.
Үрдүк арҕаһыгар
Үрдүттэн үҥкүүлэтэн,
Тиэйэ сылдьан
Тыа кыылларыгар көөчүктэммит.
Кырынаас кыыл
Кыраттан кыҥкыйдаан,
Кыыһыра биэрэн
Тайах барахсан
Таллаҕар кулгааҕар
Тааҕы – таах
Талбыт киирэн – тахсан
Тарбаан – кирэн
Тайах сордооҕу
Талбытынан дьаһайбыт,
Өлүү айаҕын
Өҥөтөн испит.
Кырынаас барахсан
Кылбаҕарын ааһан
Кырыктаах кыдьыктааҕын
Өйүн тобоҕунан өйдөөн
Үрдүк арҕаһыттан
Үктэтэн, үҥкүрүтэн
Үлтү түһэрэн
Үлүгэртэн быыһаммыт.
Үөлээннээҕэр тиийэн
Үҥэн – сүктэн
Үөһэ тыыммыт.
Албын мэйии саһылчаан
Аһыыр албаһын тобулан
Сордоҥу сэргээбит,
Сөбүлүүрүн биллэрбит.
Өрүс кытылыгар
Өрүү сытан
Араас балыгынан
Айах туттарбыт,
Аһыыртан атыны
Аахайбат буолбут.
Араас балыгы таспыт
Атаспыт сордоҥ
Аҥардас ууттан эрэ
Астына көрөр
Астыга суоҕуттан
Арахсан барбыт,
Аналлааҕар тиийэн
Атаҕар үҥэн,
Саҥалыы дьаһанан
Сордоҥнору субуруппут.
Аһыыр эрэ айдааннаах
Албын саһыл
Атаҕын туппут,
Атыыр саһыл диэкки
Алаарыччы көрбүт.
Тииҥнээх тураах
Тэҥнээхтэр булустубут диэн
Тэлиэс – былаас дайбаныы,
Тииттэн — тииккэ тэбинии.
Үлэни умнан
Үөрүү – көтүү, ырыа – тойук.
Күһүн буолуута
Көмнөх хаар түһүүтэ
Тураах Туралыҥса
Тоҥо быһыытыйбыт,
Турулус – ирилис көрбүт.
Тииҥчээн уйатыгар
Туура баппатах,
Кыбылла сыһан
Кыыһыран турбут,
Тус соҕуруу
Тутан кэбиспит.
Тииҥ барахсан
Тапталлааҕын кытта
Талбыт көрүлээн
Таптайаран умнан
Хасааһа суох хаалбытын
Харааста көрөн
Тииҥийэ тирэх буолан
Тииҥчээннэри тэниппиттэр,
Тыаны байыппыттар.
Тыатааҕы кырдьаҕас
Тапталлааҕар талаһан
Туруук таас хайаҕа
Тахсаары тарбачыһан
Тыҥырахтарын туурбут,
Тууллайа кыыһырбыт.
Хотоҕойдоох хорсуна
Хотойооно Хоһууна
Тайҕаҕа – тыаҕа
Тыына – быара хаайтарбыт,
Сиринэн сыһыллартан
Сүрэҕэ саллыбыт,
Үрүҥ күн аннын,
Үтүмэн үрдүгүн ахтыбыт.
Таҕылы тарҕатар
Таптал таарымтата
Твбыллыбат буолан
Эргэнэ хара тыаҕа
Эһэ эстэрэ кэлбит,
Халлааҥҥа, үрдүккэ
Хомпоруун хотой
Хотоҕойун тыаһа
Хобураабыт, аҕыйаабыт.
Эрдэ – сылла өйдөһөн,
Эйэлээхтик быһаарсан
Ирээттээх сирдэринэн
Икки аҥы арахсаннар
Сиргэ – халлааҥҥа
Силигилээбитэ олох!
Дьэ, онон, доҕоттор,
Бааралаһар да араастаах.
Сүрэх сөбүлүүрүн,
Харах хайгыырын,
Биир баайыылааххын
Өйгүн эмиэ үлэлэтэн
Өйдөөн – төйдөөн талаҥҥын
Ааккын ааттатар
Ачаны анньыаҥ,
Кэннигэр хаалларар
Кэнчээрини тэнитиэҥ!

Отунан – маһынан эмтэнии омсолоро Зинаида Федотова-Дьол Кыыма

            Үгэ

Олорбуппут оччо
Сылдьыбыппыт сыччах…
Хаарыан хара тыабар
Хара хамсык кэлэн
Хамсыыры бары долгутта.
Хайдах харыстанары,
Ханна эмтэнэри,
Хаһан, хаһы төлүүрү
Хасыһан туран кэпсэтии,
Харса суох хамсаныы
Харбыалаһыы буолла.
Өр сылларга үөрэммит
Өй хаата хаххан
Өйдөөх харахтарынан
Өндөл маҥан халлааны
Өрө көрөн таһаараат,
Өрөөбүт уоһун өһүлэн
Харыйа маһым
Хаһыс эрэ лабаатыгар
Хатанан олорон
Хара хапсыктан
Хайдах харыстанары,
Ханна эмтэнэри
Хас да төгүл кэпсээтэ.
Сахабыт сирин
Сибэккитин, отун – маһын
Сүмэһинин туһаныҥ диэн
Сүбэ – соргу биэрдэ.
Хаппытын – куурбутун
Хаһаана сылдьан
Харыстаныахха сөбүн
Хасыһан туран сэрэттэ.
Дьэ, манна буолла эбээт
Дьалаата суох хамсаныы…
Иһиттибит дуу,
Истибэтибит дуу диэбиттии
Инники түһэн,
Ыстанан тиийэн
Тиистэрэ кыйыар диэри
Тиити тиниктээтилэр,
Лабыктаны лабыйдылар,
Эриэхэни эстилэр,
Кэриигэ үүнэн турбут
Кытыаны кэбийдилэр,
Бөтө – бөтө омуннуран
Бөрө отун мэтийдилэр.
Дьэ, онтон арылынна
Дьулаан хартыына.
Куобахчаан эрэйдээх
Кини эрэ ордон,
Кэнники хаалан
Куобах төрдө буолаары
Кытыаны эргийэ сылдьан
Кэҕэрдэ сылдьыар диэри
Кэмэ суох кэбийдэ.
Күн киириитэ,киэһэ буолуута
Куһаахан буолла,
Кыайтарыылаах хаалла:
Кутуругун төрдө
Куурбакка эрэйдээтэ.
Тайах дыабайан
Тумараларынан, маардарынан
Тамайа сиэлэ сылдьан
Талахтары, сэппэрээктэри
Тала барбакка
Туура тардан
Тордурҕата сырытта.
Туһанаары – абыранаары
Эһэ туттан,
Иһэ үллэн
Үтүөрүөн оннугар
Үлүгүнэйэ – үлүгэнэйэ
Үлүгэр бөҕө буолан
Үҥкүрүйэ сырытта.
Тииҥчээн барахсан
Түгэх өйө өһүллэн
Тииккэ үүнэр лабыктаны
Тиийэбин эрэ диэн
Тииһэ тулла сыһыар диэри
Тиниктэһии бөҕө,
Таһыныы – таптайыы.
Күн барахсан
Кэрии тыа
Кэтэҕэр түһүүтэ
Куртаҕа курулуйан
Кулгуйан киирэн барда.
Бөрө обургу
Бүччүм сири булан,
Бүттүүн хомуурга түбэһэн,
Бөрө отун
Бэрт кыраны боруобалыырын умнан
Бөтө –бөтө уопта,
Бөттө – харда, баалатта,
Бопторон киирэн барда.
Эһэ кырдьаҕас
Эмтэнэ охсоору
Эргэнэ хара тыатын
Эриэхэтин — туорааҕын
Эһэргэ турунна,
Эһэ – таһы тутунна,
Элбэҕи да эбиннэ,
Эҕирийэ тыыммат буолла.
Айылҕаттан да
Аһаҕас өйдөөх,
Араас ааһар албастаах
Ньуолбар мэйии
Ньылбаа саһыл
Ньылбыйан сылдьан
Ойоҕоһуттан одуулаан,
Кытыыттан кэтээн
Сатамдьыта суох салайыныы,
Толкуйа суох тэринии,
Дьалбаа дьаһаныы
Оту – маһы да туттуу
Олус аһара бардаҕына
Охсуута улаханын,
Туох барыта эмтээх
Туһалыырын ааһан
Ааһа бардаҕына-
Алдьатыылааҕын
Аана суох алдьархайы
Аҕалан эрэрин,
Иэнэ суох иэдээни
Иҥнэри үктээн эрэрин
Илэ көрөн итэҕэйэн,
Этинэн- хаанынан өйдөөн
Өй хаата хаххан
Өйдөөх үөрэтэр тылларын
Өйдүү охсон
Ойуурун олохтоохторун
Оттомноноллугар ыҥырда.
Отунан – маһынан эмтэнии
Ортону эрэ тутустахха
Охсууну оҥорбокко
Олоххо эргитэрин,
Аһара бардахха
Абырыырын оннугар
Алдьатыылааҕын быһааран
Абыраабыта ойуур олохтоохторун!
Дьэ, онон, доҕоттоор,
Туох барыта
Тосту – туора бардахха
Туһалаабатын
Аһара баран үлүмнэстэххэ –
Алдьатыылааҕын
Аныгыскы да өттүгэр –
Өйдүөххэ!

Тураах уонна Чооруос

Сунтаар фольклора, 2019 С.-145

(Үгэ)

Чуочайбыт быһыылаах
Чооруос чыычаах
Куула тыаҕа тахсан
Ылааҥылыы олордоҕуна,
Кынат тыаһа ааспытыгар көрбүтэ-
Тураах обургу
Туохха да холооно суохтук
Хантаччы туттан, халаахтаан эрэр эбит.
Чооруос муҥнаах
Салла да санаатар саҥалаах буолла:-
Ээй, тураах,
Дорообото тут!
Тохтуу тус, кэпсээн аас.
Киэмсик доҕоро
Кынчайан көрбөтө,
Халлаан диэки
Халаахтыы турда.

Хаххан ыйааҕа

(үгэ)

Ытык таҥара ылаҕыйан,
Ыар бэйэтэ ыламнаан,
Хаххан көтөрү бидилээтэ,
Ыҕааннаах тойон буолсу,-диэн
Анааран адаҕыйда,
Бэркэ даҕаны биһирээтэ.
Хайа айыы,
Хаххан обургу
Тойон буолан дуоһуйда,
Соло тутан суомаһырда,
Ханыран ханайда,
Улуутуйан оллойдо.
Көҥүл-дьэллэм,
Күйгүөрэн үөскээбит,
Көтер кынаттаах биистэрин,
Аҕа баһылыктара буолан,
Аҥнан-бохтон,
Аппаллан олордо.
Үөрүүтэ үрдээтэ,
Санаата манньыйда
Ыараан-суҥхаран ыадаһынна.
-Ымм, дьэ, тугу гынаҕын?-дэннэ,
Сыҥааҕырдаан ыллаҥнаата,
Дьааһыйан даллаҥнаата.
Туохтан туймуулаан,
Хантан саҕалаан
Дуоһунаспын толоробун,
Тойоммун биллэрэбин?-диэн
Суортан сураста,
Тураахтан туоһуласта,
Түлүрбэхтэн төргөстө,
Мэкчиргэттэн билистэ,
Элиэттэн этиттэ.
Суор обургу
Сундуллан олорон,
Сургук-иргик көрдө
Сүбэлээн-амалаан сүөлэҥэдийдэ:
-Хоох! Хоох!
Тоорт! Тоорт!
Халыҥ үөрдээх
Халыан хамаандаҕын
Хомуйталаан ылаҥҥын,
Дүрбүөннээх дьүүллэ таһааран дьүһүй,
Ыҕааннаах ыйаахта ылыннаран ыммалый.
Хаххан көтөрү бидилээтэ
Ыҕааннаах тойон буолсу,-диэн
Анааран адаҕыйда,
Бэркэ даҕаны биһирээтэ.
Хайа айыы
Хаххан обургу
Тойон буолан дуоһуйда,
Соло тутан суомаһырда,
Ханыран ханайда,
Улуутуйан оллойдо.
Көҥүл-дьэллэм,
Күйгүөрэн үөскээбит,
Көтөр кынаттаах биистэрин,
Аҕа баһылыктара буолан,
Аҥнан-бохтон,
Аппаллан олордо.
Үөрүүтэ үрдээтэ,
Санаата манньыйда,
Ыараан – суҥхаран ыадаһынна.
-Ымм, дьэ, тугу гынаҕын?-дэннэ,
Сыҥааҕырдаан ыллаҥнаата,
Дьааһыйан дьаллаҥнаата.
-Туохтан туймуулаан,
Хантан саҕалаан,
Дуоһунаспын толоробун, тойоммун биллэрэбин?-диэн
Суортан сурсата,
Тураахтан туоһуласта,
Түлүрбэхтэн төргөстө,
Мэкчиргэттэн билистэ,
Элиэттэн этиттэ.
Суор обургу
Сундуллан олорон,
Сургук-иргик көрдө,
Сүбэлээн-амалаан сүөлэҥэдийдэ:
-Хоох!Хоох!
Тоорт! Тоорт!
Халыҥ үөрдээх
Халыан хамаандаҕын
Хомуйталаан ылаҥҥын,
Дүрбүөннэх дьүүллэ таһааран дьүһүй,
Ыҕааннаах ыйаахта ылыннаран ыммалый.
Улуу-дьаалы,
Мин сүбэм итинник,-диэн
Албын хараҕынан,
Алаарыччы көрдө.
Тураах эрэйдээх,
Хаххан иннигэр
Ханаллан олорон
Хааҕырҕаан барда:
-Тарр-рраах! Тарр-рраах!
Суор обургу,
Соргулааҕын соргулаах
Сөпкө сүбэлээтэ,
Таба дьаҥсыйда.
Мин туспар тойонуом,
Туохта эмэтэ,
Дугуйдаан домноор,-диэн,
Көрдөһөн көкөйдө,
Ааттаһан аппаҥнаата,
Аһынаарай диэн
Турулус-ирилис көрдө,
Тойторус-ийтэрис хаамта.
Түлүрбэх муҥнаах
Түллээх-иллээх көтөн,
Тойонун үрдүнэн
Тоҕус төгүл эргийдэ,
Саҥаран-иҥэрэн салыбыраата,
Этэн-тыынан эйээрдэ:
-Чыырт! Чаарт!
Чыгырып! Чыгырып!
Түүҥҥү сырыыга түҥнэри дьүүллэнэн,
Түлүрбэ бииһэ
Түҥнэстэн эрэбит,
Төлкөбүтүн түстээ,
Төрүөхпүтүн чүөмчэлээ,
Үтүөҕүн-өҥөҕүн,
Өрүүтүн саныам,- диэн
Көрдөһүүлээх эбит.
Мэкчиргэ бэргэнчэй
Тэлээр-илээр дайбанан,
Хаххан тойон иннигэр
Хопчос гына түстэ,
Кулуку төбөтүн,
Кулахачыта олордо:
-Чырр-ыыт! Чырр-ыыт!
Улуучаан убайыам,
Чыыны-хааны туппучча,
Мэкчиргэ биистэрин,
Биһирэмнээх олоххо
Биэбэйдиир буолаараҥый,
Мэгиэстэри булбакка,
Мэлийэн эрэбит дии,
Күндүгүн-мааныгын, боруостаан,
Үтүө көтөрдөр эйигин
Үөҕэр тылларын иһиллиэм,
Хоҥор хаастар хобугунаһалларын,
Хомуйан эйиэхэ биллэриэм,-диэн,
Бигэ тылын биэрдэ,
Кирдигин кэпсээтэ.
Элиэ көтөр обургу
Элээрэн кэлэн,
Тойонун иннигэр
Дьохсоллон олордо,
Этэн-тыынан эймэһийдэ:
-Тый-һа-һаах! Тый-һа-һаах!
Тыыннааҕым устатыгар тойонуом,
Эн тускар улуучааныам,
Тыыммын даҕаны биэриэм,
Өлөрбүн да кэрэйбэппин,
Эттээҕи булбакка,
Эрэйгэ барбыт элиэҕин,
Эркээйилээх олоөун түстээ,
Эрэйгин, эгэйгин санааммын,
Этинэн-сэмнэҕинэн маанылыам,- диэн
Элэ-была тылын эттэ.
Хаххан тойон үөрэн,
Сүбэһиттэригэр махтанан,
Сүгүруҥнээн кэбистэ,
Хобураҥ кынатын
Куп-хап охсунна,
Куодалаах хараҕынан
Курулуччу көрдө,
Туллэх-иллэх гынна,
Дуоспуруннаах сүрэҕэ дуоһуйда,
Сөбүлэһэн сөксөҥөөтө,
Баһыыбалаан марайда.
Мунньах тэрийээри,
Ыраах өттүн ыҥыттара,
Ыалакылары ыыталаата.
Тэйэ олорооччуларга
Дьиэрэҥи тэҥсиктэннэ,
Туора олохтоохторго,
Турааҕы атаарда
Кырыыба сирдээхтэри
Кырбыйынан ыҥыттарда.
Күргүөмнээх мунньах көкөттөрө
Сорудахтарын толоро,
Хотунан-соҕуруунан
Илининэн-арҕаанан
Элээрэ көттүлэр.
Өр утаан буолбата,
Үөрдээбит үгүс көтөрдөр
Үмүөрүһэн кэлэннэр,
Тойоннорун тулалыы,
Тоҕуоруһан олордулар.
Онтон көрдөххө,
Ойуурга-хонууга,
Тылбыстыыр кынаттаах,
Ордубатах эбит,
Онооҕор тирии кынат эрэйдээх,
Кынаттаахпын эрэ диэн,
Көхтөн-көх эмиэ кэлбит.
Тойоннорун ытыктаан
Дорооболоһон тоҥхоҥноотулар,
Чиэс биэрэн чинэҥнэстилэр.
Мунньах аһыллан,
Чуумпуран чуоҕуйдулар,
Көссүөрэн көнньүөрдүлэр.
Мунньаҕы салайааччынан,
Аҥыр көтөр ананна,
Суор обургу
Суруксут буолла.
Хаххан тойон дархаһыйан
Ыйааҕын ыатаран ыллаҥнаата,
Дьаһалын тарҕатан дьаллаҥнаата,
Дьаабыта биллибэтинэн,
Дакылааттаан дьаҥсыйда.
Аама суоҕунан араатардаан аҥайда.
Онтун дьүһүнэ
Маннык эбит:
-Күргүөмнээх үөскээбит
Көтөр кынаттаах биистэрэ
Үөдүйэр, үктүйэр дьылҕаларын,
Төлөрүйбэт төлкөлөрүн түстүүргэ,
Томонноох олохторун араҥаччылыырга
Ытык таҥаранан ананан,
Эһиги аймах иннигитигэр,
Добун тойон буоламмын,
Көтөр кынаттаах биистэрин
Дэлбэй олохторун дугуйдаан,
Соноҕос сылгы саҕа соргулуом
Дьаҕыл сылгы саҕа дьайаанныам!
Эһиги эрэйдээхтэр
Эркээйилээх олоххутун,
Эргийэн көрдөхпүнэ,
Иинэҕэс эттэнэн,
Этириик түөстэнэн,
Иринньэҕирэн эрэр
Элбээри гыммыттар
Олортон буоллаҕына,
Дьулаҕайдаан чоҥоттохпуна,
Үллэр үйэлэрин тухары
Үтүргэннээх үүрүүгэ сылдьааччы,
Дуоспуруннаах олоҕу олорботох,
Тураах барахсан эбит!
Бу күнтэн ылата
Тураах бииһин-ууһун,
Ымыы чыычаах олоҕор уларытан,
Хара тыа харабыла оҥоробун!
Ымыы чыычаах үөрүн,
Тураах көтөр дойдутугар дуурдуурга.
Саастарын устатыгар
Сааһыламматах олоххо
Сабыллан олорооччулар,
Сиикэй сиэҥ үтэлэнэн
Эрэй-муҥ соругар ылларбыт,
Соло-дуоһунас туппатах
Суор көтөр үөрдэрин
Сорук-боллур оҥостоммун,
Көмө көкөт гынабын!
Бэрдин бэрт көтөр эрээри
Мэкчиргэлэр эрэйдээхтэр
Мэгиэстэри булбакка,
Мэлдьитин даҕаны
Мэлийэн эрэллэр.
Онтон өрүһүйэр наадаттан,
Хайыл көтөрдөрү харабыллыыр,
Халыҥ хахха оностобун!
Түлүрбэх көтөр барахсан
Түүҥҥү олоххо домнонон
Түптээх олоҕу олорбокко,
Төлкөтө түҥнэстэн,
Эстэн-быстан эрэллэр.
Ити бэйэлээхтэрбин,
Өлүүттэн-сүтүүттэн быыһаан,
Албастаах көтөрдөрү
Анааран манааччы,
Хаһымардаах харабыл буоллун!
Элиэ көтөр эрэйдээх
Эмиэ эстэригэр тиийдэ
Кинилэр үөскүүр-ууһуур дьылҕаларын түстээн,
Бардам көтөрдөргө,
Баһылыгынан аныыбын.
Киргиллээх Тоҥсоҕой муҥнаахтар
Дьулаакыыр маһы тоҥсуйан,
Бэдэр мэйиилэрэ доргуйан,
Иирэр өлүүгэ ылларан,
Илгэлээх олохторо иҥнэстэн,
Иэдээҥҥэ-куудааҥҥа тигистилэр.
Онон, ити барахсаттары
Дэлэй барбыт чиэрбэлээх,
Көҥүл үөскээбит күлгэрилээх,
Көппөхтөөх маарга көһөртүүбүн!
Дьылҕаҥ маһы тоҥсуйарга,
Тыйыс муос тумустаахтары
Туруйалаах Лооҥууту
Киргиллээх, Тоҥсоҕой олоҕор
Далбарытан дьаҥсыйабын!
Кыраҕы, сэргэх кырдьыктаах,
Кырыаны даҕаны сэгэттэр,
Кылана, хахаарар идэлээх,
Бөтүүк аҕатын ууһун
Өлөҥнөөх үрэххэ үүрэбин!
Куорай, Чаҥый ууһуттан,
Дьалыҥнатан айдарбыт,
Ходуон холус майгылаах,
Хомпуруун хотой аймаҕын
Улар, көтөр олоҕор
Утааран ыытарга!
Улар көтөр биистэрэ
Хара тыаҕа хааттаран,
Халыҥ хаарга быстаран,
Ханыылыры хамытаан,
Ахсааннара аҕыйаан
Айманан ахан эрэллэр.
Ол иһин кинилэри,
Хомпуруун Хотой олоҕор,
Көһөртөөн биэрэбин!
Инники даҕаны өттүгэр
Иирээни тардыах айылаах
Сэрэхтээх көтөр үөрдэрин,
Өрө таҥнары тутталаан,
Олохтоох уораҕайдарыттан утаарыллыахтарын,
Омнуолаан сэрэтэн этэргэ!
Бу ыйааҕы ылыммыттары,
Анаммыт сололоох чомойдорбунан,
Суһал дьаһалы ыларбын,
Эрдэтинэ сэрэтэбин! диэн-
Хаххан тойон обургу
Дьалыҥнаах дакылаатын бүтэрэн,
Дьаһайталаан ылла,
Соллоҥноох солотун биллэрэн,
Суоһурҕаан кэбистэ,
Хаһымардаах хараҕынан
Халаарыччы көрдө,
Түппэхтээх түүтүн
Түлүннэрэн лөксөйдө,
Саппахтаах кынатын
Сараччы тутунна,
Танылҕаннаах таҥалайын
Таһырҕаччы тыаһатта,
Куодалаах куолайын
Куллурҕата олордо.
Хаххан ыйааҕын истээт,
Күлүү-элэк элбээтэ,
Дьаҕырҕаннаах айдаан
Аймаһыйан барда,
Бастатан туран,
Күөрэгэй чыычаах,
Кэҕийэ-кэҕийэ кириитикэлээтэ,
Күөрйэ-күөрэйэ күллэ:
-Чэ-чэ-чээк! Чээк!
Дьэбин харах,
Чо-чо-чо-чоок! Чоок!
Дьөлөҕөс төбө
Буук-буук-буук
Буор айах, курулу куолай!
Орулҕаннаах уурааҕыц
Олуонатын урааҥхай!-диэтэ.
Онтон кэҕэ обургу, кэҕийэ-кэҕийэ кэпсээтэ:
-Кук-куук! Кук-куук!
Хоҥ мэйии, кураанах куртах!
-Кук-куук! Куккуук!
Көнө кэтэх,
Көһүүн тойон,
Күтүр өстөөх,
Көлдьүн ыйааххын,
Көннөрөргөр көрдөһөбүн!-диэтэ
Атыыр бөтүүк обургу
Хаһыытаан хахаарда!
-Па-па-па-паа! Паа!
Мардьа марба,
Барбах төбө,
Бардам тойон,
Мантан дьүгэлий!
Хо-хо-хо-хоох! Ха-хаах! Хаах!
Кураанах төбө,
Хопко хоҥнооччу,
Сымыйаҕа сыламнааччы,
Сырбай бэйэлээх,
Сытыкан ыйаахтаах,
Сымала кырбаһа,
Өһүргэс өрөгөс,
Хаһыҥар хаһаах,
Халбарыйа тарт!-диэтэ.
Хомпуруун хотой обургу
Хоҥхор-иҥкэр хаамта,
Хаххан акаарытыттан кэлэйэн,
Саҥата суох
Ах барда.
Онтон доҕоор,
Үгүс көтөрдөр үмүөрүһэннэр,
Сорохтор сүбэлээн-амалаан,
Атааннаах алҕаһын көрүнэригэр
Хаххан тойонтон,
Көкөйө-көкөйө көрдөстүлэр,
Агдайа-агдайа ааттастылар,
Хаххан тойон
Иккитинэн истибэтэ
Үһүнэн өйдөөбөтө,
Өһүргэнэн үлгүрүтэ түһүөлээн
Өлүтэлии сыста,
Эбиитин тэбиэһирэн
Тэпситэлиэх эбит да,
Кыаҕа суоҕа кыайда,
Күүһэ суоҕа күөйдэ,
Акаарыта баһыйда.
Айаҕалыы сатаан,
Анаабыт көкөттөрүн,
Ыгыста-ыгыста ыҥырда,
Олойо-олойо ордоотоото,
Туһа тахсыбата,
Көдьүүс көстүбэтэ,
Өһөхтөһөр санаата
Үөс буолан
Өрөһөтүн хаарыйда,
Хатыһар хаана
Хабырҕатын хаайда,
Иэстэһэр идимирэ
Иһин үлүннэрдэ,
Өһүргэммит омунугар,
Үөгүлээн өндьөйдө,
Кыыһырбыт абатыгар,
Кыламмахтаан ылла:
-Мин диэтэх бэйэлээх,
Албан, дьаһах ааппын
Алдьаппыт акаарылары,
Кэҕэлээх Күөрэгэйи,
Этэр тылгытын бохсоммун
Элэһин тыаҕа үүртэлээн,
Эһиги оннугутугар
Чооруостаах Аҥыры анааммын,
Аны кинилэр солбуйан,
Эһиги оннугутугар
Ыллыыр-туойар,
Этэр-тыынар буоллуннар.
Мин обургу
Ыпсарыылаах ыйаахпын,
Дуоспуруннаах дьаһалбын
Ылыммат өттүгүтүн
Моһуоктаан бохтотуом,
Дьэҥ буолан дьалыйыам!
Саҥарсыбыты саба үктүөм,
Сэмэлээбити сиргэ тэпсиэм!
Утарсыбыты умса ууруом!-диэт,
Даллах-иллэх дайбанан,
Көтөн күпсүлүйдэ.
Көтөр кынаттаах үөрдэрэ
Хаххан тойоннорун
Сиирэ-халты тоҥсуйдулар,
Мүлчү-халчы тэптилэр.
Оннооҕор Тирии кынат эрэйдээх
Хаххан үрдүгэр холунна.
Онтон тэттэн,
Күлүү-салыы күөдьүйдэ,
Элэк-хаадьы элбээтэ,
Аймалҕан бөҕө ааҥнаата.
Ситэри сэмэлэнэн,
Көкөт буолуох көтөрдөрө
Кытта холбоһон кыайдылар.
Хаххан тойоннорун
Хараҥа ойуурга
Күрэтэн киллэрдилэр
Алыптаах саҥнаах
Адьарай кыылын
Атааран кэбистилэр.
Хаххан эрэйдээх,
Солото суулунна,
Дуоһунаһа мэлийдэ,
Хаххан ыйааҕа,
Хапсыйан таҕыста.
Хор, көтөр кынаттаахтар да,
Сөбүлээбэтэх тойонноругар,
Сүр кыыллар диэтэҕиц.
Оннооҕор мөлтөх да өйдөөх,
Көкөт көтөрдөр
Үөрэннэхтэринэ,
Акаары дьаһалы,
Эмиэ өйдөөччүлэр!

Кырдьаҕас тураах

Үгэ

Сааһырбыт тураах
Сүрэҕэ көбөн,
Күөгэйэ көтөр
Үрдүккэ талаһар
Күөрэгэй барахсаны
Кэрэхсии көрөн,
Кэргэн ылаары
Киэргэнэн турда.
Сахсаҕар түүтүн
Сааһылаан муҥнанна,
Киниэхэ тэҥнэһээри
Кирсэ быстыар дылы,
Хара сарсыардаттан
Халлаан хараҥарыар дылы
Дааҕыргаан таҕыста.
Бэлиэтии көрдө диэн
Билинэн турда.
Аттынааҕы доҕотторун
Атарахтытан айдаарда,
Өйдөрө суоҕун
Өйдөтөн куолулаата.
Атастара кэлэйэн
Антах хайыстылар,
Доҕотторо хомойон
Туора хаамтылар.
Сахсайбыт тураахпыт
Онно кыһаммата,
Сахсаҥалаан тиийэн
Күөрэгэй барахсанныын
Кэккэлэһэн олордо.
Долгуйарыттан куолаһа
Кэлэҕэйдээн ылла:-
“Кэ-кэ-кэрэ кэрэчээн күөрэгэй
Кэ-кэ-кэргэн буолуҥ дуо миэхэ?
Араас кэрэ дойдуну
Кэритэр кыахтаахпын.
Быстыбат аһы-үөлү
Баһан булар сирдээхпин.
Олорор олоҕун тухары
Туохха да
Кыһарыйтарыаҥ суох этэ”,-
Диэн хара тураах обургу
Дааҕыргыы олордо.
Күөрэгэй соһуйан
Олорор лабаатыттан
Охто сыста.
“Хайа бу туох буолбут
Хара турааххыный?
Хаһан эмэ бэйэҕин
Хараххынан көрбүтүҥ дуо?!
Хаһан миэхэ тэҥнэһэн
Ханыы буолуох бэйэккэҕиний?!
Саатар тас көрүҥүҥ
Сахсаллан тоҕо сүргүнүй?!
Ол мин бэйэлээҕи
Помойаны кэритэн
Ааппын-суолбун түһээри
Албаныйдыҥ дуу тугуй?!
Олох харахпар көстүмэ,
Доҕотторбун ыҥыран
Тобулута сыстарыам
Илдьирийбит дьүһүҥҥүн
Өссө эбии дьүһүлэтиэм!”-
Диэн баран
Күөрэгэй барахсан
Өһүргэнэн өлө сыһан
Көтөн тырыбынаата.
Сахасаллыбыт тураах
Санаата сатамматаҕын
Сатаан өйдөөбөтө,
Сахсаллыбыт түүтүн сарбыйаат
Күөрэгэй кэнниттэн көтөн күпсүттэ.
Ону манаан турбут курдук
Тула өттүгэр эргиччи
Өһүргэммит күөрэгэй үөрэ
Тулалыы сылдьан
Турута тыыттылар.
“Эн баҕас эмиэ
Хааһан биһиэхэ тэҥнэһээри
Ханыылаһа сатаатыҥ?”-диэн
Саҥалаах буоллулар.
Сахсаллыбыт тураах
Үрүҥ тыынын куоттаран
Сиргэ кэлэн түһэн
Хахха сири көрдөөтө.
Ити курдук эмиэ
Бэйэ кэриҥин билиммэккэ
Ханыы тардыһан алдьаммыт
Хаарыан дьон эмиэ баар.

Розалия Сидорова-Ымыычаана.
Сунтаар

Алаадьылаах бэрэскии айдааннара
Бэллэҕэр сирэйдээх
Бэрэскии барахсан
Арыылаах иһиккэ
Алаарыйа сөтүөлээн
Саһарчы буспут,
Саһарҕа курдук санаммыт.
Курустаал иһиккэ
Куурдуна олорбут.
Аттыгар таас иһиккэ
Арыылаах алаадьы
Алтахтыы тэбинэн
Аччыыһыран сыппыт.
Ол сытан бэллэҕэр бэрэскиини
Курустаал нөҥүө
Курдары көрөн
“Саһарчы буспут
Туох астарын эмиэ
Курустаал иһиккэ
Куппут буоллахтарай?
Бэллэйэн-тэллэйэн,
Мөскөйөн-бөскөйөн
Омук аһа буоллаҕа.
Искэ хоойго киирдэҕинэ
Туох аанньа үһүөй.
Таһа саһарчы да бустар
Иһэ туох аанньа үһүө?”
Диэн курустаал иһиккэ
Ууруллубутун көрөн
Күнүүлээн көтүрү сытыйан
Алаадьы барахсан айдааран турда.
Бэллэйбит бэрэскии
Астынан алааран олорбутун
Алаадьы барахсан айдаана
Аралдьытан туруорда.
Олорор сириттэн
Өҥөйөн көрдө.
Көрбүтэ таас тэриэлкэҕэ
Арыы-сыа аллыбыт
Алаадьы барахсан
Айаҕа оҥоҥноон
Айдаара сытар эбит.
Аахайыа суох туттубута
Иһин эриэнин ойуулаабытыгар
Өһүргэниэх санаата
Өҕүллэн кэллэ.
Одуулуур тыллара
Ордуос хаанын сүүрэлэттилэр
Сэниир саҥата
Тэбиэһирэн турда.
“Ээй, эн бэйэлээх
Хахыччы хатан,
Хаптайа сытыйан,
Ханан миэхэ тэҥнэһээри
Хаахынаабыта буолаҕын!
Мин барахсан
Бэллэйбит бэрэски
Бырааһынньык остуолун
Бастыҥ аһа буолабын.
Билиҥҥи бириэмэҕэ
Баардаахтара ааһылыктарабын.
Миигин астыылларыгар
Араас наада,
Этиттэн саҕалаан
Ирииһигэр тиийэ,
Оҕуруот аһын
Ааттыы да барбаккын
Уонна өссөө мин
Сүрэхтээх эрэ дьоннор
Астыыр астара буолабын!
Арааһынай састаабын
Арааран буһаран баран
Холбоон имэрийэн-томоруйан
Иилээн-саҕалаан оҥороллор.
Онтон эн эрэйдээҕи
Ууга да, үүккэ да бурдугу
Булан куталлар да бүттэ.
Сүрэҕэ да суохтар
Астанар аһылыктара буоллаҕыҥ.
Оргуйа турар арыыга уган
Хахыччы хатардылар да
Бүттэҕэ ол.
Уонна баран
Хаһан миэхэ тэҥнэһээри
Хаахыныы сытаҕын даа!”
Диэн баран бэллэҕэр бэрэскии
Бэйэтиттэн астынан
Бэлэһинэн күллэ.
“Уу, сордоох
Бэллээйэ сытыйан баран
Бэлэскинэн күлбүккүн
Билигин кэлэн бэлэстэригэр уктуохтара,
Күндү ас буолаҥҥын
Күнү супту күндээрэриҥ биллибэт
Хата мин котоку,
Хата мин котоку
Хатан да хаалларбын
Хаала түһэрим буолуо.
Иккиэн биир иһиккэ
Буһарыллан чопчолонорбут да
Күндүтүк сананар туох барыта
Урутунан сүтээччи,
Бэрдимсийэн, киэбирэн
Уһуоҥ суоҕа
Эн бэллэйбит бэрэскии!”
Диэн арыылаах алаадьы барахсан
Аахса сытта.
Бэллэйбит бэрэскии
Эппиэтин биэрээри
Өҥөс гынан эрдэҕинэ
Орой мэник оҕо
Ойон кэлэн
Хабан ылла, хап гынна
Ону көрөн арыылаах алаадьы
Алларастаан эрдэҕинэ,
Ас иҥпит киһитэ
Арыытыгар ымсыыран
Саҕатыттан ылан
Айаҕар атаарда.
Биир өлүүгэ сылдьан
Бэрт былдьаһар туһата суоҕун
Бэлэс иһигэр киирэн иһэн
Оройдоттуллар иккиэн.

Розалия Сидорова-Ымыычаана
Сунтаар

Уруучука улуутуйуута
Арай биирдэ доҕоттоор,
Түөрт атахтаах
Төгүрүк остуол үрдүгэр
Туох да төрүөтэ суох
Айдаан бөҕө ааттааҕа
Киэбирии диэн кытаанаҕа
Тоҕо барбыт.
“Туох буоллаҕай?” диэн
Тургутан көрбүтүм
Сурук-бичик
Туллар тутааҕа,
Тура эккирии сылдьар
Тойон уруучука
Тойорҕоон томтойон,
Кэтэҕэ чонойон,
Киэбирэн киһиргээн
Киэптээн бөҕө эрэр эбит.
“Ээ, эн баҕас
Үрүҥ лиис эрэйдээх
Миигинэ суох
Эн ньуулгун!
Туох толкуйдааххын,
Тугу саныыргын
Миигинэ суох
Эн эрэйдээх
Тургутар кыаҕыҥ суох.
Мин диэтэх киһи
Араас өҥүнэн
Арааһы бары айан таһаарар
Астыннарар да,
Атырахтатар да
Улуу күүстээхпин!
Араастары кытта алтыһан
Арааһы бары аттарабын,
Арааһы бары арыйабын.
Бу орто дойдуга
Иннинэн сирэйдээх,
Тура сылдьар атахтаах эрэ барыта
Туттар тэриллэрэ буолабын.
Орон түгэҕиттэн
Оронон турар
Оҕотуттан саҕалаан,
Бытыгын быһа үктээбит
Быт саҕа буолбут
Аарыкы кырдьаҕастарыгар тиийэ
Миигин миҥэ оҥоһуннулар даҕаны
Орто дойду олоҕор
Орооспутунан бараллар.
Орой мэник оҕо
Ороон таһааран
Ону-маны марайдаан
Улук буолбут ийэтин
Орулатыа турдаҕа.
Аарыгырбыт кырдьаҕас
Үҥсүү-харсыы суруйан
Сүгүн-саҕын олоҕу
Олордубат да буолуо.
Онон мин барахсан
Хоноҥнообут хоһуун
Хайа баҕар эйгэҕэ
Хомпуруун хотой буолар
Улуу суруксут буолабын.
Онтон эн эрэйдээҕи
Муҥутаатахтарынан
Тутан ылан
Тырыта-хайыта тыытыахтара.
Туһата суоҕун иһин
Уот күөдьүтэ буоллаххыан
Миигинэ суох эн эрэйдээх
Орто дойду олоҕор
Суола-ииһэ суох
Суолун сойуо буоллаҕаа!”
Диэн хоноҕор уруучука
Хороҥолуу ойуоккалаата.
Үрүҥ лиис эрэйдээх
Кыһыйдар-абардар да,
Кинитэ суох
Туһата суоҕун биллэр да
Аахсыах санаата батарбакка
Симиктик сипсийбитэ буолла.
“Оо, кырдьык даҕаны
Хоноҕор хомпуруун
Хотой уруучука,
Сөптөөхтүк сөтөлүннэргин да
Хотоойутук хоһуулайданнаргын да,
Эн да миигинэ суох
Туһата суох курдуккун.
Мин баар буоламмын
Эн хомпуруун хотой буолан
Хороҥолуу көтөөхтүүгүн ээ.
Мин суоҕум буоллар
Эн да туһата суох
Хараҥааҕа хаппахчыланан
Хараара хатан
Сытаахтыаҥ этэ.
Мин баар буоламмын
Эйигин икки атахтаах
Илиилиилэригэр ыланнар
Иилиҥкэй ойдороннор
Саныыр санааларын
Суруктарга тиһэннэр
Туһалаах гынар буоллахтараа.
Төһө да киэбирдэргин
Иккиэн бииргэ сырыттарбыт
Бу орто дойдуга
Ордон хаалар кыахтаахпыт.”
Диэн үрүҥ лиис эрэйдээх
Аахсыбыта буолаахтаата.
“Ээ, чэ ээх
Мин барахсан
Икки атахтаах киэбирэр кэмигэр
Килиэр-малаар туттаммын
Суруйбатаҕа буоламмын
Эн курдуктары
Сорук-боллур суолугар
Сорунуулаахтык киллэрэбин.
Атахха үҥтэрэммин
Аар маар ыытабын.
Көрдүү кэлбиттэри
Көрдөһүннэрэн-ааттаһыннаран
Көлбөх гынан көрүлүүбүн,
Баттыыр, баттаабат,
Суруйар-суруйбат буолан
Куомдьаарданан оонньуубун.
Онон туох да диэбитиҥ иһин
Мин син биир ордукпун
Орто дойду олоҕор
Оһуор-бичик анньар,
Суол-иис хаалларар
Эргийэр киин
Мин эрэ буолабын!”
Диэн хонойбут уруучука
Ханаҥалыы көттө.
Үрүҥ лиис үрдүгэр
Үҥкүүлээн тэйдэ,
Хотой курдук сананан
Суптуруту түстэ.
Иккиэн биир ситимнээхтэрин
Оройугар оҕустарбата,
Үрүҥ лииһэ суох кини
Өрөгөйдөөбөтүн өйдөөтө.
Орто дойду олоҕор
Туох барыта
Көстүбэт ситиминэн
Силбэһэрин эн өйдөө.
Розалия Сидорова-Ымыычаана
Сунтаар

Туох барыта кэмнээх

                   Үгэ

Арай биирдэ доҕоттоор,
Араллаан буолбут остуолга,
Арыыбыт бэрдимсийбит:
«Ама миэхэ тэҥнэһэр,мааны,
Амтаннаах бастыҥа баар үһүө?»
Аҥардас арыынан аһаабыты
Аатырыаҥ иһин
билбэтэҕим,
Аҕыйах кэминэн
Эн даҕаны
Аҕыран,ахтанан ама буолаа инигин» -диэн
Аахсан турда килиэппит.
Аргыыйыҥ эрэ
,атастаар
Ама да эһиги буолларгыт,
Чаайа суох остуолга
Ким олоруон билбэппин.
Мин баар буоламмын
Минньигэс ас астанар.
Оттон этиҥ эрэ,
Ол чаайгыт туохха оргуйар?
Миигиннээх буолаҥҥыт
Минньигэс ааттаннаххыт,
Мин да мин дэһэҕит уонна диэн
Култаҕар сылабаар
Кыыһыран турда.
Этэрин эттигит да
Умнумаҥ эрэ миигин,
Мин курдук маҥан,
Миигин баһыйар минньигэс,
Баарын дьэ билбэтим
Саахарбыт өрүтэ ыстанна,
Ситэритин чаайга чоп гынна.
Мин буоллаҕым ас бастыҥа,
Эстибити сэниэлиир,
Эниэргийэ бөҕө эбэр,
Эһигинниин тэҥнэспэт,
Эт миинэ аахсан
турда,
Эрилис-турулус көрдө.
Эн даҕаны миигиннээх буолан
Эбиэт аайы кэлэр инигин,
Тэриэлкэ өс саҕа буолла.
Өссө да элбэх тыл этиллиэҕин,
Саҥа-иҥэ тахсыаҕын
Дьиэ муҥур хаһаайката,
Иһиттэри сууйталаата,
Аһы-үөлү дьаарыстаата…
Туох барыта кэмнээх,
Бэйэтэ бириэмэлээх,
Үйэҕэ кэлбит суох,
Иллээх- эйэлээх ордук.

Екатерина Коротова-Кэтии Лэчил, 2022