Лыҥкынас куоласкынан
Ырыаларын ыллыктаар
Хоҥкунас ырыаҕынан
Хоһооннорун холлотоор
Кэҕэ чуораан тойуккунан
Кэпсээннэрин кэҕэһирдээр…
Ил Дархан Егор Борисов 2011 сыллаахха бэс ыйын 27 күнүгэр таһаарбыт ыйааҕынан Саха Өрүспүүбүлүкэтигэр Хомус күнэ сэтинньи ый 30 күнүгэр бэлиэтэнэр. Хомус диэн ааттыын даҕаны, оҥоһуутунан даҕаны киргиз, казах, тува, алтай омуктарга баар инструменнарга олус маарынныыр.
Үөрэхтээхтэр этэллэринэн, биһиги өбүгэлэрбит Лена сүнньүн булуохтарын иннинэ ити омуктары кытта ыксалаһан олорбуттар. Хомус билигин норуот духовнай культуратын байытар национальнай музыкальнай инструмент буолар.
Хомус көрүөххэ бэрт борустуой эрээри, кыаҕа улахан, тыаһа нарын-намчы, музыката дьикти-кэрэ, хоhооно хомуһуннаах. Киһини кытта кыттыһан, киһи тыынынан тиллэн оонньуур буолан, хомус киһилии кэпсиэн, саҥарыан, үөрүүнү үрдэтиэн, мунчаарбыты уоскутуон, ыалдьыбыты эмтиэн сөп. Ол иһин хомусчут хомуһун кытта холбоон, дууһата долгуйан, иэйиитэ киирэн, имэҥирэн оонньоотоҕуна, хомус дорҕооно дьоһунтан-дьоһун тойук, нарынтан-нарын куолас, ыраастан-ыраас ырыа буолан салгын устун намылыйа устан, хайа да дойду дьонун кутун тутар, дууһатын долгутар, сүрэҕин үөрдэр. Сахаларга хомус үс араастара бааллара биллэр. Мас хомус, икки тыллаах тимир хомус уонна биир тыллаах хомус.
Мас хомус. Мас хомус тиит эбэтэр хатыҥ мас чараас тымтыгыттан оҥоһуллар. Ортотугар тыллаах. Синньигэс уһугар хаҥас илии тарбаҕар кэтэр иҥиир сап биэтилэлии баайыллар. Мас хомуђу уоска сыһыары тутан баран, туорай маһы тардыаланар. Оччоҕо хомус тыла илигирээн киирэн барар. Мас хомуһунан судургу матыыптары таһаарыахха сеп.
*Икки тыллаах тимир хомус: *Бу хомус Өрдөөҕүтэ диэри баара биллэр. Табыллан охсуллубут хомус олус этигэн буолара үһү. Икки тыллаах тимир хомус төгүрүк сыҥааҕа хаптаччы эллэнэр. Кэтитэ 7-8 мм, халыҥа 4-5 мм. кээмэйдээх. Сүрүн сынаах төгүрүк сынаахха киирсэр, сорото түөрт кырыылаах буолар. Оттон уhаты сыҥаах ис-тас кырыылардаах, уhуга ромбикка маарынныыр. Уустар хомус тылын икки өттүнэн мүлүркэй биилээх гына охсоллор. Икки тыллаах хомуска охсуу ньымалара олус уустуктар. Кэтитэ бэрт буолан, тиискэ буолбакка, уоска дабайан тардыллар. Уҥа илии тарбахтара икки тыллаах хомуска араастаан таарыйдахтарына, эппитинэн барар. Икки тыллаах хомус оҥоһуллуута уонна оонньоноро уустук.
Биир тыллаах хомус хас да араастаах. Хомус уhуна 10-11 см. Кэтитэ 4,5 см. Тылын төрдө 5 мм. Итинник кээмэйдээх, формалаах хомус биһиги норуоппутугар бэрт өрдөөҕүттэн олохсуйбутун быһыытынан классическай кээмэй, форма быһыытынан биллэр. Тимири талыыттан саҕалаан, эллээһиҥҥэ уонна тимирин чочуйууга диэри элбэх кээмэйдээһин, кыҥааһын баар. Хомус тимирин хатарыы улахан суолталаах. Хомус сыҥааҕар тылы олордуу олус уустук. Тимири хатарарга мэтэкээл диэн убаҕаһы оҥороллор. Мэтэкээл састааба оргуйбут уу, сүөһү муоһун кыһан оҥоһуллубут бороһуок, туус буолар. Итилэр пропорциялара сөп түбэстэҕинэ, тимир үчүгэйдик хатар. Хомус ханнык баҕарар музыкальнай инструмент курдук настройкаланар.
Саха хомуһа өр үйэлэргэ норуот духовнай культуратыгар ураты суолу тэлэн кэллэ. Кини бэйэтэ сольнай инструмент уонна ырыа, үҥкүү доҕуђуолугар үгүстүк туттуллар. Хомус-биһиги норуоппут культуратын национальнай үгэһин куолаһа. Ол чуор куолас үйэлэри кyohapap.
Саха хомуһа-ыллыыр ымыыбыт, көтөр күөрэгэйбит буолар. Хомус уустара: норуот талааннаах, уран тарбахтаах үйэ-саас тухары айбыт олоҥхолоро, остуоруйалара, номохторо, чочуйан оҥорбут хомустара ыччаты кэрэҕэ, үчүгэйгэ уһуйар суолталара кэҥээн, дириҥээн иһэр.
Суруйда ааҕааччыны кытта үлэлиир салаа кылаабынай бибилэтиэкэрэ Саргылана Генерова