“Саха литературатыгар оскуола, учуутал туһунан айымньылар”
сүбэлиир испииһэк
Учууталга үөрэммиттэр
Оҕонньоттор, эмээхситтэр,
Учууталга үөрэммиттэр
Учёнайдар, инженердэр.
Учууталга үөрэммиттэр
Улууканнаах бөлүһүөктэр,
Ыйга тиийбит космонавтар,
Ый хараабын айааччылар.
Тобуруокап, П.
Аан дойдутааҕы Учуутал күнэ алтынньы 5 күнүгэр бэлиэтэнэр. Бу күнү 1994 сыллаахха ЮНЕСКО олохтообута. Сэбиэскэй Сойууска Учуутал күнэ — 1965 сылтан 1993 сылга дылы — алтынньы маҥнайгы өрөбүлүгэр бэлиэтэнэр этэ.
Учуутал уонна уһуйааччы сылыгар бу идэни талбыт, олохторун анаабыт үтүөкэн дьоммутугар барҕа махтал тылларын аныыбыт уонна “Саха литературатыгар оскуола, учуутал туһунан айымньылар” диэн аннотациялардаах сүбэлиир испииһэги билсиһэргитигэр ыҥырабыт.
- Варламова-Матвеева А. Е.-Айысхаана. Үргүөрдээх кэм үнүгэстэрэ : роман : 1 чааһа / Айысхаана ; худож. М. П. Баишева, И. В. Баишев. – Дьокуускай : Бичик, 2012. – 336 с.
Сайдыыны кытта тэҥҥэ ыччаты муннарар, өйүн-санаатын бутуйар, куһаҕан өттүнэн дьайар күүстэр элбээн иһэллэр. Бу манна кыһалҕалаахтарга өрүүтүн сүбэ-ама, күүс-көмө буолар, тулаларыгар күн тэҥэ сырдыгы, сылааһы ыһар социальнай педагог Мира Тарасовна, үтүө санаалаах Чүүйэ кыыс, олоххо дьулуурдаах Маша – бүгүҥҥү күн биһирэм геройдара.
- Варламова-Матвеева А. Е.-Айысхаана. Хахсаат тыал : сэһэннэр, кэпсээннэр, этюд. / Айысхаана ; А. Е. Евстафьев ойуулара. – Дьокуускай : Саха республикатын национальнай кинигэ изд-та, 1992. – 96 с.
Төрөппүт уонна оскуола эдэр ыччаты иитиигэ оруолларын тустарынан автор киһини кэрэхсэтэрдии уус-уран тыл көмөтүнэн арыйан көрдөрөр.
- Варламова-Матвеева А. Е.-Айысхаана. Сүлүһүннээх иннэ : сэһэн. / Айысхаана. – Дьокуускай : Бичик, 2005. – 176 с.: ил.
Сэһэҥҥэ куорат оскуолатыгар үөрэнэр, өйдөрүн тута илик уолаттары аҕа саастаах наркоман буулааһынын, дьулаан суолга үктэтиитин туһунан кэпсэнэр.
Ол эрээри бүгүҥҥү олох ис хоһоонун таба өйдүүр, инникигэ сырдык ыралаах үөрэнээччилэр буруйдаахтары кытаанахтык сэмэлииллэрэ, кинилэри батыһартан аккаастаналлара ааҕааччыны үөрдэр.
4. Габышев, Н. Дьиҥнээх учуутал : кэпсээн. / Николай Габышев // Сүүс кэпсээн : – Дьокуускай : Кинигэ изд-та, 1982. – 400 с. : 59 с.
Кэпсээҥҥэ тыа сиригэр үлэлии сылдьар эдэр учуутал уол олохтоох дьон дьиҥнээх учуутал хайдах буолуохтааҕын туһунан санааларын истэн баран толкуйга түспүтэ көстөр.
5. Гаврильева О. П.-Айсана. Аанньаллар : кэпсээннэр / Айсана. – Дьокуускай : Бичик, 2013. – 112 с.
Кинигэҕэ өрө-таҥнары ытыллар үргүөрдээх үйэҕэ күннээҕи кыһалҕаттан, судургу да түгэннэртэн кэрэни булан кэрэхсиир, үтүөҕэ тардыһар дьон олохторун лоскуйдара ойууланар.
6. Данилов, С. П.. Сүрэх тэбэрин тухары : роман. / Софрон Данилов. – Дьокуускай : Кинигэ изд-та, 1977. – 610 с.
Ааптар геройун ис санаатын, кини олоҕун-дьаһаҕын, тулалыыр эйгэтигэр сыһыанын арылхайдык ойуулуур. Эдэр көлүөнэ уонна кырдьаҕастар, чиэс-суобас улахаҥҥа ууруллубат буолуута уонна таптал темата баара чаҕылхайдык ойууланар.
7. Иванов И. Г.-Уйбаан Нуолур. Учууталбар эппэтэх тылым : кэпсээн / Уйбаан Нуолур // Алаастан тахсар аартык. – Якутскай : Кинигэ издательствота. 1975. — С. 88. – 30 с.
Ааптар бу кылгас кэпсээнигэр сэрии кэннинээҕи кэми, кырдьык хаһан баҕарар булулларын, учуутал холобура оҕону уларытыан сөбүн туһунан кэпсиир.
8. Иринцеева, Е. С.-Огдо,. Быстах санаа ухханыгар… : сэһэн / Евдокия Иринцеева. – Дьокуускай : Бичик, 2016. – 96 с.
Оҕо ону-маны толкуйдуур, ырыҥалыыр кэмэ улаатар сааһыгар буолар. Ол – дьикти. Эн, кип-киэҥ билбэт уораҕайгар киирэн, соҕотоҕун муна-тэнэ сылдьарыҥ курдук буолар, ол гынан баран, ийэҥ аттыгар буоллаҕына, уонна үөрэннэххинэ, элбэҕи билэ сатаатаххына баар хааччахтары туораан, кыайыылаах тахсыаҥ.
9. Мординов Николай Егорович-Амма Аччыгыйа. Мотуо : кэпсээн. / Амма Аччыгыйа // Кэпсээннэр, хоһооннор : орто уонна улахан саастаах оскуола оҕолоругар / хомуйан оҥордо Д. В. Кириллин. – Дьокуускай : Бичик, 2005. – 144 с. : 60 с. (Саха суруйааччылара – оҕолорго).
Кэпсээҥҥэ учуутал оҕо саастара ыаллыы алааска ааспыт Мотуо кыыһын көрсөрүн ойууланар. Айымньы геройдара төһө да эдэр дьон буоллаллар, айымньы ис хоһооно ыарахан.
10. Находкина, Т. П. Дьылҕаҥ бэйэҥ илиигэр : улахан саастаах оскуола үөрэнээччилэригэр кэпсээннэр / Татьяна Находкина. – Дьокуускай : Бичик, 2002. – 48 с.
Учуутал идэлээх автор кэпсээннэрин геройдара – улахан саастаах оскуола оҕолоро. Кинилэр билиҥҥи уларыйа турар олоххо бэйэлэрин, төрөппүттэрин икки ардыгар уустук сыһыаннара, тапталлара кэпсэнэр.
11. Находкина, Т. П. Сасыһа оонньуур эдэр саас : кэпсээннэр / Татьяна Находкина. – Дьокуускай : Бичик, 2004. – 160 с. : ил.
Автор эдэр ыччат бүгүҥҥү олоххо бэйэлэрин икки ардыларыгар уонна төрөппүттэрин кытта сыһыаннарын, симик тапталларын итэҕэтиилээхтик ойуулуур.
Кэпсээннэр бары олоххо эрэл кыымын саҕаллар, оҕоҕо, ыччакка үчүгэйинэн дьайар күүстээхтэр.
12. Находкина, Т. П. Булумньу оҕо : сэһэн, кэпсээннэр, остуоруйа / Татьяна Находкина. – Дьокуускай : Бичик, 2011. – 96 с. – (Оо, эдэр саас!).
Бу кинигэҕэ киирбит айымньыларга геройдар күүстээх санааларынан, үтүөҕэ эрэллэринэн олох араас очурун-чочурун туорууллар, чугас дьоннорун туруулаһаллар, охсуһаллар.
13. Находкина, Т. П. Тыалынан киирбит холоругунан тахсар : сэһэн, кэпсээннэр / Татьяна Находкина ; Анна Шамаева ойуулара. – Дьокуускай : Бичик, 2016. – 80 с.
Ааптар тэтимнээхтик сайдар олоххо киһи киһиэхэ кыра да болҕомтоҕо наадыйарын мүччү тутан, кэхтии суолугар үктэниэххэ сөбүн итэҕэтиилээхтик суруйар.
14. Петров, Н. Н.. Время Коркина : к 80-летию тренера СССР Д. П. Коркина / Н. Н. Петров. – Якутск : Сайдам, 2008. – 176 с.
Книга посвящается великому тренеру, педагогу Дмитрию Петровичу Коркину и помогает шире понять гражданский подвиг Коркина-тренера и Коркина-педагога и его становлением.
Источниками данной публикации стали воспоминания современников Коркина, личные беседы с его земляками и учениками, а также печатные материалы разных лет.
15. Поскачина, Т. А.-Татыйык. Табыллыбыт/табыллыбат таптал. Учуутал күннүгэ : сэһэн / Татьяна Поскачина. – Дьокуускай : Айар, 2021. – 128 с.
Билиини иҥэрэр үөрэхтээх эдэр учуутал кыыс барахсан тус бэйэтин олоҕор болҕомтото тиийбэтэ баар суол. Ол эрээри, үтэн-анньан уйуһутан көрөр салалта киниэхэ туттарбыт “уустук” кылааһын хайдах урууллуурун, бэйэтин тус көрүүтүн хайдах сааһыланарын ким сэрэйиэй, арай учуутал күннүгэ билэн эрдэҕэ.
Оттон ол күннүк күннэтэ кэпсиир кистэлэҥин арыйдахха – дьиҥнээх олох.
16. Протодьяконова, Я. И. Недетские истории : из реальной жизни / Яна Протодьяконова ; руководитель проекта А. И. Гаврильева. – Якутск : Айар, 2021. – 64 с.
Какие могут быть заботы и проблемы в жизни современного подростка? Да какие хочешь: пьющие родители, буллинг, хулиганства, уголовщина, ранняя половая жизнь. Истории со счастливым концом и не очень, истории которые чему-либо учат…
17. Сибирякова Р. С. – Аайа. Уһаабыт сааскы түүн : сэһэннэр / Аайа. – Дьокуускай : Бичик, 2013. – 160 с. – (Оо, эдэр саас!).
Кинигэҕэ үрдүкү кылаас үөрэнээччилэрин, кинилэр учууталларын күннээҕи үлэлэрэ-хамнастара, түбүктэрэ-садьыктара иһирэхтик кэпсэнэр.
Олох киэҥ аартыгар саҥа үктэнэн эрэр оҕолор утарынан көрүүгэ төһө да дьорҕоот, сытыы курдук буоллаллар, ис иһигэр киирдэххэ, сүрдээх ис киирбэхтэр, уйаннар, чараастар.
18. Сивцев Д. К.-Суорун Омоллоон. Хараҥаҕа тыкпыт сырдык : кэпсээн / Суорун Омоллоон // Кэпсээннэр. – Якутскай : Кинигэ издательствота. 1980. — С. 184. – 44 с.
19. Федосеев, И. Сөҕүрүйбэт төлөн : сэһэн / Иван Федосеев ; Артемьев В. С. уруһуйа. – Дьокуускай : Кинигэ изд-та, 1985. – 208 с.
Суруйааччы кинигэтигэр Үөһээ Бүлүү 2-с оскуолатын физикаҕа учуутала, СССР норуодунай учуутала Михаил Андреевич Алексеев педагогическай үлэтин уонна уустук дьылҕатын туһунан кэпсэнэр.
20. Яковлев, В. С.-Далан. Дьикти саас : сэһэн. / Василий Яковлев. – Дьокуускай : Кинигэ изд-та, 1978. – 344 с.
Сэһэҥҥэ онус кылааһы бүтэрээри сылдьар оҕолор тустарынан кэпсэнэр эрээри, олох бэрт үгүс проблемата биир сюжетнай линияҕа түмүллэн, уус–ураннык таҥыллан ойууламмыттар. Айымньыга биир кылаас олоҕор бүтүн оскуола, колхоз, оройуон, ону ааһан бүтүн дойду олоҕо сатабыллаахтык сырдатыллыбыт.
21. Якутскай, Н. Учуутал : сэһэн / Николай Якутскай. – Дьокуускай : Бичик, 2012. – 192 с. – (Уран тыл уустара).
Кинигэҕэ педагог, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, РСФСР уонна Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала, ССРС норуотун үөрэҕириитин туйгуна Николай Васильевич Егоров чаҕылхай олоҕун, педагогическай үлэтин туһунан уус-уран сэһэнэ киирдэ.
Сүбэлиир испииһэги оҥордо:
Л. А. Попов аатынан Сунтаар киин бибилэтиэкэтин
ааҕааччыны кытта үлэлиир салаа библиограба Иванова М. Х.