Аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймаабыт, икки атах хаана хаана харса суох тохто турар, киһи аймах үйэтигэр билбэтэх ыар сэриитэ – Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии – Кыайыынан түмүктэммитэ быйыл 80 сыла. Уһук хоту сиргэ хотторбот сурахтаах Гитлер аармыйата бүтэһик күннэрэ кэлбитин, Кыайыы сардаҥата күн аайы чугаһаан иһэрин туһунан уоттаах сэрии толоонуттан кэлбит дьиҥнээх туоһулартан истэн, дьон санаата сырдаан, ыар күннэр халбарыйан иһэллэрин эттэринэн:хааннарынан сэрэйэн, көхсүлэрэ кэҥээн 1944 сылга үгүс улуустарга, нэһилиэктэргэ, хараҥа күүс халбарыйдын, саргылаах олох салалыннын диэн алгыстаах ыһыахтары ыспыттара. Өрөспүүбүлүкэ үрдүэн 1944 сыл бэс ыйыгар барыта 139 ыһыах тэриллэн ыытыллыбыт. Онно 443 колхуос, 85312 колхуостаах кыттыыны ылбыттар. 872 дакылаат, политическай бэсиэдэ оҥоһуллубут. 57472 киһи табаарыс Сталиҥҥа сурукка илии баттаабыт, 82 куруһуок кыттыыны ылбыт, 44 олоҥхоһут ыллаабыт.
Ыһыахха саха киһитэ кыыдааннаах кыһыны туораан, хараҥаттан сырдыкка тахсыы, сапгылаах саҥа күнү уруйдааһын курдук үгэһирбит ытык сиэрбитин-туоммутун тутуһан, 1945 сылга Аан дойду иккис сэриитэ, халабырдьыт фашистар аармыйаларын үлтүтрүүтүнэн түмүктэнэн, Орто Дойдуга саргы дьаалы салаллыбыт күнүн уруйдаан, саргылаах үрүҥ тунах ыһыахтары ыһан Кыайыы кынаттаах буойуттарбытын сахалыы уруйдаан, өрө көтөҕүллэн туран көрсүбүттэрэ.
Сунтаар оройуонугар саргы ыһыахтарыгар анаан 428 биэ ыаммыта, кымыс иһэргэ, ыһыах аһын аһыырга аналлаах 6146 чорооннор, туос иһиттэр туттуллубуттара. Ыһыахха быһа барыллаан Сунтаар оройуонун 13794 киһилээх нэһилиэнньэтиттэн 12413 киһи сылдьыбыта. Ол курдук Саргы ыһыахтара Угут Күөлүгэр (Элгээйигэ), Тойон Арыыга (Тойбохойго), УУлаах Атахха (Арыылаахха) уонна да атын ниһилиэктэргэ буолуталаабыттара. Дьон өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалбыт, билиҥҥээҥҥи диэри кэпсэлгэ сылдьар улуу ыһыаҕынан Уулаах Атахха тэриллибит Саргы ыһыаҕа буолар.
Уулаах Атах маҥнайгы ыһыахтарыгар, сэрии иннигэр Хочо, Сунтаар, Ньурба, Ньүүйэ (Ленскэй) аатырбыт оһуокай этээччилэрэ эппит-тыыммыт сирдэрэ. Ааттаах оһуокайдьыттар, күүстээхтэр, бөҕөстөр, кыс быһыйдар ырааҕын кэрэйбэккэ атынан айаннатан кэлэн көрүлээн, астына-дуоһуйа оонньоон, күрэс былдьаһан бараллара. Ол эбэтэр, билигин “аатырбыт Сунтаар ыһыаҕа дуо” диэн этэр эбит буоллахтарына, ол саҕана Уулаах Атах ыһыаҕа чугаһынан-ырааҕынан аатырыан аатырара.
Бэл, эр дьон үксэ сэриигэ барбыттарын, оҕонньоттор, эмээхситтэр, дьахталлар, оҕолор хаалбыттарын кэннэ, сэбиэт, холхуос бэрэссэдээтэлэ Дьахтар ыһыаҕын тэрийэллэрэ. Аатырар Уулаах Атах ыһыаҕа сэрии да кэмигэр тохтооботоҕо. Үҥкүүгэ, спортивнай оонньуулара барыта дьахталлар кытталлара. Ыраахтан көрдөххө, биир кэм бобуонньуктуу бааммыт төбөлөр көстөллөрө.
Саргы Ыһыах бэс вйвн 20-21 күннэригэр икки түүннээх күн буолбута. Ол оройуоннай суолталаах ыһыаҕы сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Алексеева Татьяна Ильинична анал комиссияны тэрийэн, Арыылаах, Дьаархан нэһилиэктэрэ холбоһон, Уһун Күөл илин атаҕар баар кэрэ-бэлиэ Уулаах Атах кырдалга Ытык түһүлгэни төрүттээбиттэрэ. Ыһыахха Сунтаар 37 холкуоһуттан сатыы уонна атынан-оҕуһунан айаннаан (отчуокка сурулларынан) 3000 киһи сылдьыбыт, 75 биэ ыаммыт, 5 тонна кымыс бэлэмнэммит, 12 сүөһү астаммыт, чааһынай хорчуоппа тэриллэн үрүҥ аһынан, кус-көтөр, булт этинэн, сир аһынан хото тардыллыбыт. “Сталин суола”, “Пятилетка” холкуостар оройуонтан тахсыбыт мааны-талба ыалдьыттарга, фронтовиктарга босхо аһылык тэрийбиттэр. Ити курдук Ытык түһүлгэ ортотугар маҥан сылгы тириитэ сандалылар аһынан-үөлүнэн томточчу толоруллубуттар, ыһыах иһиттэрин кэккэлэччи уурталаабыттар. Далбар чабычахтарга арыылаах саамал кымыһы толору кутаталаабыттар. Тоҕус сиринэн курдуу сиэллээх айах чорооҥҥо, маҥан сиэлинэн баайыылаах, айыыларга анаан кымыс ыһар эбир хамыйаҕы укпуттар. Алтан ытарҕанан киэргэммит тоҕус томторҕонноох чороон айахтарга, сэттэлии томторҕонноох кэриэн айахтарга, бэлкэй чорооннорго арыылаах кымыһы арылыччы куппуттар. Улахан удьурҕай кытыйаларга сыалаах кырбастар бугул курдук өрөһөлөммүттэр. Үтэһэлээх эттэр дьөрбөлүү ууруллубуттар. Араас ас иһиттэрэ “ис, аһаа” диэбиттии аһынан-үөлүнэн, арыынан-сыанан чалҕарыһа турбуттар.
Ытык түһүлгэни ойуулаан көрөр буоллахха, силигэ сиппит, сэһэҥҥэ кэпсэнэр ситэри силистээх эбит.
Уулаах Атах сибэккилээх кырдалын томтойор ортотугар тоҕустуу арыалдьыт сэргэлэри, Аар баҕах сэргэ илин уонна арҕаа өттүгэр кэккэлии, барыта 18 сэргэ, соҕурууттан хоту субуруччу 3 м арыттанан туруоруллубуттар. Аар баҕахтан сэргэ аайы салама түһэрэ. Сэргэлэри оҥороору аарыма тиит мастары Нээлим үрэҕиттэн түөрт оҕуһунан состорон киллэрбиттэрэ. Үс түүннээх күн сынньаммакка да эрэ уонча аатырбыт уус: Уһун Күөлтэн Егор Евсеевич (Моппос уус), Яков Афанасьев (Кулукуой уус), Попов, Маар Күөлтэн Николай Степанов, Дьаархантан Михаил Пахомов, Герасим Тихонов, Никита Сидоров, Алексей Афанасьев уо.д.а. оҥорбуттара. Сиртэн 12 м үрдүктээх, үс сиринэн синньигэс моойдоох, араас оһуордаах, ойуулаах-дьарҕаалаах Аар баҕах сэргэни бэлэмнээн, төбөтүгэр ылтаһынтан быһан кыһыл сулус уонна сиэрпэлээх өтүйэни оҥорон саайбыттара. Кэлиҥҥи чинчийиилэр бигэргэтэллэринэн маннык олоҥхоҕо хоһуллар өйдөбүлү уран тарбахтаах уустара оҥорбут Ар баҕаҕа Саха сиригэр көстө илик. Аарыма улахан Аар баҕаҕы отучча уолан дьон уһун хатыс өтүүнэн үс өттүттэн өрө тардан туруорбуттара. Бастакы илин бас сэргэтигэр сиринэн сыһыллар үөрүкүйбүт сиэллээх, аарыма атыыр сылгы сүүрдүн, саамай төрүөхтээ- ууһуохтаах Дьөһөгөй оҕотун баайбыттара. Арҕаа бас сэргэҕэ үгүс элбэх кулуна туруулаах бастыҥ маҥан биэни баайбыттара. Онтон атын 16 сэргэлэргэ өбүгэлэрбит уран тарбахтаах далбар тигээччилэрэ үгүс сылларга уустаан-ураннаан оҥорбут дьэрэкээн симэхтээх чаппараахтаах, кычымнаах аттараы баайталаабыттар. Манна үһү, атыыр сылгы ааттааҕа сири тиҥилэхтээн ньиргитэн ичичилээх иҥэрсийиитэ, маҥан биэ мааныта имэҥнээх кистээһинэ, сэлэлээх кулунчуктар кистээн дьырылаталлара, Үөһээ Дьөһөгөй Айыыны кытта илэ кэпсэтэн, уйгуну угуйа турардыы улуу түһүлгэ туругурбута.
Өрөгөй дьаалы салаллыбыт Саргы ыһыаҕын, Аар айылҕаттан айдарыылаах алгысчыт, тойуксут туйгуна С. А. Зверев_Кыыл Уола, уҥа өттүгэр тоҕус оҕо уолаттара, хаҥас өттүгэр аҕыс бүтэй кыргыттары арыа ллатан киирэн сиэллээх эбир хамыйаҕынан арыылаах кымыһынан ыһан:
“Билгинньэхтиир кыылларым
Бичиктэрэ дьэргэлгэннээх,
Орулуостуур кустарым
Ойуулара толбонноох,
Оһуойахтыыр ураҕас
Оҥоллоро дьуолкалаах
Алгыстардаах Аар баҕах,
Аҕыс иилээх-саҕалаах
Айгыр ыһыах аһылыннын,
Төрүт ыһыах төрүттэннин,
Саргы ыһыаҕа салалыннын!” –
диэн алгыс амалыйан, тойук туойан ыһыаҕы ыспыт.
Икки түүннээх күн биирдэ да тохтообокко өрөгөйдөөх оһуокай дуорайбыта. Бүлүү сүнньнү күүстээх этээччилэрэ мустубут этилэр. Сергей Зверев-Кыыл Уола, Дария Сидорова-Чааркаан айах Даарыйа (Ырыа Даайа), Иванов Семен_Чыыраха Сэмэн, Кырыалап Охоноос, Килэччик Хабырыыс, Сиэдэрэй Силиппиэн, сэрииттэн саҥа кэлбит Афанасий Егоров, Николай Наумов, Баһылай Дорофеев, Борис Сидоров уо.д.а. өрө көтөҕүллэн оһуокайдаабыттара.
Эдэр-сэнэх сааһыгар эһиэкэйи эҥээрдэспит, оҕо хочуон сааһыгар оһуокайы доҕордоспут, саас ортолоох, Хочо бастыҥ этэээччитиэ Дария СЧидорова- Чааркаан айах Даарыйа сэрии сылларыгар бүтүн оройуон үрдүнэн сэриигэ сүтүктэн 3 төгүл элбэх – 4500 киһи араас ыарыыга, хоргуйууга, хара балыырга түбэһэн суорума суолланыы кэмигэр, аччыктыыр муҥун көрөн, нэһиилэ сыккырыыр тыына ордон, күүс ылан эһиэкэйдээн дьиэрэппитэ:
“… Усталардаах туората
Уунан тиийэр хололоох
Уулаах Атах эбэҕэ
Улуу Кыайыы буолбучча,
Убай-быраат дьоннордуун
Уопсай мустан тураммыт
Уруйдуоҕуҥ Кыайыыны!
Эргэ күрдьэх эппилиэттээх,
Саҥа күрдьэх саабылалаах
Ньиэмэс сидьиҥ үөрдэрэ
Хара хааны тохтулар,
Үрүҥ тыыны быстылар,
Хоттороннор куоттулар.
Саргы дьаалы салалынна,
Эйэлээх олох эргийдэ,
Эмиэ күүспүт эбилиннэ.
Эдьиий-быраат дьоннордуун
Эмсэҕирбит олоҕу
Эрэмиэнниэҕиҥ эдэрдэр
Эһиэкэйдиир эһиэкэй”
Ити кэлин өттүттэн күөмэйдээх “Күөмэйдээх күндүтэ, хоһоонноох бастыҥа, Оҕо Чыыраха дуо?” – диэн Хочоҕо уос номоҕо буолбут Иванов Семен Герасимович ахтыах-саныах курдук өрө күүрэн үҥкүү тылын эппитэ:
“… Тыһакыыстан тымырдаах,
Харба күөлтэн хааннардаах,
Кэҥэриититтэн кииннэрдээх,
Бакамдаттан бааралаах,
Сфымалаахтан сыдьааннаах,
Уһун Күөлтэн утахтаах,
Урааҥхайдыыр сахалар
Уопсай мустан тураммыт
Уулаах Атах эбэҕэ
Уруйдуоҕуҥ Кыайыыны!
Оһуокайдыыр оһуокай,
Эһиэкэйдиир эһиэкэй!”
Арыылаахтан 127 киһи сэриигэр барбытыттан, 53 кыргыс уотуттан ордон кэлбит буойуттар ааттарыттан Саргы ыһыаҕар Егоров Павел Григорьевич-Дьөлөҕөс Сүүс, сэрии толоонуттан өстөөҕү кытта хапсыһыыга бааһыран кэлэн, эһиэкэйин эридьиэһин маннык саҕалаабыт:
Аҕам тимир Киргиэлэй
Аргыһыттай буолаахтаан
Аллан үрэх баһыгар
Атах-балай барбыта.
Ийэм Чөхчөө эмээхсин
Иистэнньэҥниир буолаахтаан
Иитэн-харайан испитэ.
Бэйэкэйим соҕотоҕун
Бөлөнөхпөр мөскөйөн,
Тардарыкпар дагдайан
Иитиллээхтээн иһэммин
Аармыйаҕа барбытым,
Седьмого сентыбря
Сэттэ бааһы ылбытым,
Ахсыстыыра апрельга
Ранение получил…”
Киин түһүдгэ уҥа өттүгэр Той аартыга диэн туспа оҥоһуулаах Триумфальнай аарка оҥорон уоттаах сэрииттэн кэлбит буойуттары инники күөҥҥэ тутан, бары дьон түмсэн кии түптэ буруотун быыһынан арчыланан, , киин түһүлгэҕэ киирбиттэрэ. Онно сылдьыбыт дьон ахтарынан, дьон-норуот үөрбүт, өрө көтөҕүллүбүт, харахтыын-сирэйдиин сырдаабыт, саргы-дьаалы сардаҥатын сыдьааныттан, ааспыт түөрт сыллаах ынырык олох күлүгэ үрэллибит курдуга. Ол саҕанааҕы олох ирдэбилинэнүрдүк трибуна тутуллубута. Кыһыл былаахтарынан, “Туругурдун Улуу Кыайыы күнэ!” диэн плакаттарынан киэргэтиллибит, И. В. Сталин мэтириэттээх трибунаҕа оройуон салалтата тахсан дакылаат аахпыта уонна “Трудовой” холкуоска социалистическай куоталаһыыга кыайбытын иһин Кыһыл Знамяны үөрүүлээх быһыыга-майгыга туттарбыттара.
Киэһэтин Сунтаартан тахсыбыт агитбиригээдэ артыыстара Ньургун Боотур” олоҥхону туруорбуттара. Илэ адьырҕа-абааһы өстөөҕү өлөрөн-өһөрөн, сырдык күүстэр өрөгөйдөрүн олоҥхоҕо туруоран, сэбиэскэй норуот Кыайыы кынаттаах аармыйатын Ньургун Боотур уобараһыгар арыйан, сахалыы санаа саргытын сайыннарбыттара. Салгыы киэҥ программалаах кэнсиэр көрдөрбүттэрэ. Араас күрэхтэһиилэргэ 60 киһи кыттыбыт, онтон 23 киһи бириистээх миэстэҕэ тиксибит. Дьахталлар тустууларыгар түһүлгэ хаһаайката Аввакумова С. М. иккис миэстэни ылбыт. 3 км сиргэ сүүрүүгэ 5 ат кыттыбытттан иккитэ бириискэ тиксибит. Сиэллэриигэ 3 аттан биирэ бириэмийэлэммит.
Дьэ, ити курдук, Уулаах Атах Саргылаах ыһыаҕарк иһи этин сааһынан дьырылаан киирэр Дьөһөгөй оҕотун кырылыы кыынньыбыт, утаҕы ханнарар уохтаах кымыстаах чороону үрүҥ күҥҥэ өрө уунан уруйдаан, уоттаах сэрии буойуттара, тыылга кыайыыны уһансыбыт бары дьон аны ааспыт алдьархайдаах сэрии сир үрдүгэр буолбатын диэн туран түгэҕэр дылы испиттэрэ…
1945 сыллаахха бэс ыйын 20 уонна 21 күннэригэр, Сунтаар оройуонун Арыылаах нэһилиэгин Уһун Күөл бөһүөлэгин илин атаҕар Уулаах Атах кэрэ-бэлиэ кырдалыгар, Саргы ыһыаҕын түмэр киинэ буолбут Аар Баҕах сэргэни 2000 сылга Саха сирин дьоно бүтүннүү түмсэн ыһыахтыыр сиригэр, “Үс Хатыҥҥа”, аҕалан сиэрин-туомун ситэрэн туруоран, Ытык түһүлгэ олохтоммута.
Саргы ыһыаҕын аман өһө : [Кыайыы түһүлгэтин 65
сылыгар ананар / хомуйан оҥордо В. Ф. Яковлев ;
ред. М. К. Илларионова]. — Дьокуускай : Бичик,
2010. — [30 с.] : ил., портр.
Иһитиннэриини бэлэмнээтэ Л. Попов аатынан киин бибилэтиэкэ
библиография уонна кыраайы үөрэтэр салаа үлэһитэ Марианна Поскачина