Ийэ тылым!
Иэйэр тыыным…
Иһэгэйдээх киэҥ киэлигэр
Иитиллибит ис дьиҥим…
Ийэ тылым!
Мэҥэ өйүм!
Кээмэйдээммин
Кэмин билбэт
Кэрэ-бэлиэ
Кэриэс баайым,
Тургутаммын
Олом булбат
Улуу далай
Дьоллоох дуолум…
Ийэ тылым!
Ийэ кыылым!
Алгыс дорҕоон аарыктаах,
Кырыыс дорҕоон ымыылаах
Үс баараҕай күлүктээх
Үҥэр-сүктэр дүҥүрүм…
Илистибит
Илдьит буолан
Илбис ирдээн
Илгистэбин,
Ийэ куппун иччилээбит
Иэйиэхсиппэр
Иэрийэбин,
Айыы куппун
Арчылаабыт
Айыыһыппар
Айаарабын:
Илин диэки ааннарбынан
Илэ киирэн иэнигийиҥ,
Оттуллубут аал уоппар
Омурҕаннаан олоруҥ,
Аптаах таммах буолаҥҥыт
Аанай тылбар арыллыҥ,
Көмүс сүһүөх буолаҥҥыт
Көҥүл тылбар көччүйүҥ!
Ийэ тылым!
Ийэ кутум!
Этитиилээх эстэр сэбим!
Харысхаллаах хаарыан күүскүн
Хаалар тыаска барыам суоҕа,
Таайтарыылаах талба күүскүн
Таҥнарыга таҥыам суоҕа,
Үөттэриилээх үрдүк күүскүн
Үлүгэргэ туттуом суоҕа…
Ийэ тылым!
Ийэ санаам хараҕата,
Иҥнэстибэт тулааһына!
Иэйэр куппар итэҕэлим
Иэҕии кустук таҥарата…
Н.В. Михалева-Сайа. Алтан сэргэм.- Дьокуускай, 2019.-С.424
Төрөөбүт тыл
Төрөөбүт
Төрүт тыл
Сөрүүн
Сүөгэй курдук
Сүрэҕи-быары
Сөрүүргэтэр,
Убаҕас отон
Уутун курдук
Улахан куйааска
Утаҕы аһарар.
Сырдьыгыныы көөнньүбүт
Сылгы кымыһын курдук
Тостор куйааска
Тоҕулу ханнарар…
Иитиллибит
Ийэ тылбыт
Иинэҕэс сири
Имэҥинэн-быйаҥынан
Ибиирэн биэрэр…
Саппа-
Садарах уотунан
Күтүр хараҥаны
Күлүмнэтэ сырдатар…
Ийэ тыл
Быстар-ойдор күҥҥэ
Быыһал-абырал буолар,
Өлөр-сүтэр күҥҥэ
Өрөһүлтэ буолар…
Күндэ-А.А. Иванов.
Кыыһар туҥат сырдыга.- Дьокуускай, 2000.-С. 26
Уоттаах тыллар
Ойуунускай хоһооннорун
Остуоруйатын, олоҥхотун
Оҕолор тыыммакка истэллэр,
Олох тыынын иҥэринэллэр.
Кыһылга, үрүҥҥэ арахсан
Кыргыспыт тыйыс сыллары
Сүрэхтэригэр сөпкө ылынан
Сөҥүртүннэр үйэ тухары.
Улуу поэт Ойуунускай
Устар уулуу кудуххай
Уоттаах, уран тылларын
Умнубаттыы, ыччат, ылыныҥ!
*
Ийэ тыл суолтатын,
Иҥин, дьикти кырааскатын
Иҥэн-тоҥон үөрэтии-
Инники эрэли үрдэтии.
Ким тылы баһылаабыт
Кэскилин аартыгар тахсар,
Ахтар сиригэр баһылаабыт
Айанньыты санатар.
Аким Кондратьев.-Үс кут.-Ньурба, 1997.-С.13
Ийэ тыл
Ийэ тыл-
Тылламмыт оҕоттон
Төлө көтөн тахсан,
Иэйиинэн илгийэр,
Ийэ сүрэҕин сымнатар
Көмүс дорҕоон.
Төрүт тыл-
Ааспыт кэм
Алааһыгар арчыланан,
Урукку дьыл
Улаҕатыгар уһаарыллан
Уҕараабат барҕа баай.
Саха тыла-
Сайар тыаллыын тарҕанан,
Айыы сирин арчылыыр.
Арыылаах алаадьы сыта,
Хоҥкунуур хомус тыаһа
Киэҥ киэлигэ иһиллэр.
Саха саҥата-
Саха киһитин
Санаатын сайа этэр.
Самныбат күүһэ-
Сырдыкка сирдиир,
Суолун ыйар сулуһа.
Варвара Максимова-Тырымнаайы.
Ньургуһун ыһыаҕа.-Дьокуускай, 2022.-С.123
Сахам тыла-саргым тыла
Ыраас ыра ындыыланан,
Ылбай ырыа аргыстанан,
Кэрэ кэпсээн кэһиилэнэн,
Кэлэр кэмҥэ тэҥҥэ тиийиэх-
Сахам тыла-саргым тыла!
Иэйэр-куойар куппутугар
Иҥэриммит ийэ тылбыт,
Өбүгэбит төрүт өйө
Өрүһүлтэ өрүү түмүө!
Сахам тыла-саргым тыла!
Алгыспытын сааһыланан,
Амалыйар күммүтүгэр
Айыыларбыт арчылара
Абыралга биллэн иһиэ!
Сахам тыла-саргым тыла!
Сахам тыла-сүрүм күүһэ,
Санаа хоту сайда турдун!
Саҥа үүнэр көлүөнэҕэ
Салгын курдук наада буоллун!
Сахам тыла-саргым тыла!
Маргарита Заболоцкая-Чөмчүүк
Ньургуһун ыһыаҕа.-Дьокуускай, 2022.-С.68
Сахам тыла.
Дина Николаева-Алаас кыыһа
Сахалыы тыллаах буоламмын
Санаабын сайа этэбин,
Сахалыы тыллаах буоламмын
Сахабынан уратыбын.
Төрөөбүт төрүт тылым
Дойдум хаарын курдук
Сылаас, сымнаҕас, ылбаҕай
Күн сырдыгын кэриэтэ
Ыраас, сырдык, чаҕылхай.
Ардыгар, атастаар,
Дохсун ардах курдук
Дорҕоонноохтук иһиллэр,
Этиҥ этэр ньиргиэринии
Сата буолан сааллар,
Саараабакка саҥарар.
Сыллар-күннэр ааһаллар,
Төрүт тылбыт хаалыаҕа,
Саха тыла сайдыаҕа.
Тылбыт баарын тухары
Саха сүппэт дьылҕалаах,
Саха самныбат саргылаах.
Төрөөбүт төрүт тыл Тамара
Петрова-Байаана Айылыат
Туос ойуу сурукка тиһиллэн
Оһуор куорсунун түһэрэн
Ийэ тыл-төрүт тыл күүһэ
Айыы илгэлээх утаҕын иҥэрэр…
Төлкөлөөх төрүт тыл күүһэ
Ситимниир алгыстаах суолбутун
Төрүччү тыыныттан салҕанан
Кэс тылбыт туоһутун арыйар…
Зинаида Васильева-Сыралы
Сахам тыла
Сахам тыла-дьикти тыл…
Сахам тыла-дьикти күүс
Сахам тыла-саппаҕырбакт,
Сахам тыла –өлбөөдүйбэт.
Сахам тыла-санааҕын уоскутуо,
Сахам тыла – хараххын астарыа,
Сахам тыла-эйэҕэсмичээрдиэ,
Сахам тыла-тапталгын биллэриэ.
Эмиий үүтүн имэҥнээх сылааһыныы
Сахам тыла дууһаҕар кутуллуо.
Кыра оҕо чуопчаарар саҥатыныы
Сахам тыла сүрэххин ньүөлүтүө.
Саха тыла-улуу күүс…
Саха тыла-сүдү күүс…
Саха тыла барҕарыа…
Саха тыла аатырыа!!!
Ийэ тылбыт дьылҕата.
Сахам тылынан
Саныыр санаабын
Сайа саҥарбатахпына,
Бэйэм бэлиэбинэн
Билэр дорҕооммун
Бигэтик бичийбэтэхпинэ:
Сахабын диэн
Саараама
Санаммат эбиппин,
Урааҥхайбын дэнэн
Ураты тыыннанан
Уйуһуйбат эбиппин.
Кэнчээри ыччаттыын
Кэнэҕэс кэскиллиин,
Төрөөбүт тылбынан
Төрөппүт аҕалыы
Төлкөлөөх санааны
Түөһүспэт буолларбын,
Төрүөхпүт дьылҕата
Тэмтэркэй хаамыылаах
Түөрэккэй олоххо,
Тиийээрэй диэммин,мин
Тэһииркиир эбиппин.
Өрдөөҕү кэмнэргэ
Өтөҕөр кирийбит,
Өбүгэм күлүгэ
Өндөйөн өҥөйдөр,
Өлбүгэ хаалларбыт
Өһүк тыл уранын
Өллөйдөөн өнүппэт,
Өксүөнтэн өрүһүйбэт,
Өргөһүн умсарбыт
Өстөөххө холоорой?
Өс тылбыт умнуллан
Өлүк тыл буолаарай?
Айаан_Чакыр.
Сүрүн тылбыт сыыһырар
Саха буолартан кыбыстан,
Сайдам тылбыт көйгөтүллэн
Сатаан саҥарбаппыт кэмчиэрийэн,
Сүөргүлүөхпүт быатыгар,
Сонумсахпыт быыһыгар,
Сайдыы суола саймаардан
Сүрүн тылбыт сыыһырар.
Атын омук тылыгар
Алыс умса түһэммит,
Анаарыйа тууйуллан
Арыалласпыт түмүгэр,
Ааспыт кэм тылдьытын
Ааҕан көрбөт содулугар
Айар иэйии сыппыыр.
Тылларбытын сүһүрдэн,
Талбытынан сыымайдаан
Түҥ-таҥ суруйан,
Тылбыт төрдүн сүргэйэн
Туох барытын сиппийэн,
Тутар, алдьатар сыаллаах
Тускулларын түөрбүппүт.
Сахам тылын тосхолун
Сүһүөхтэрин тэнитэн,
Сүөгэйдэрин сүмэтин
Сүһэн ылан иҥэрэн,
Сүрүн дорҕоон ситимигэр
Сайдам-дьэллэм саҥабыт
Силигилии дуорайыа тарҕанан.
Елена Хатыы
13 02 2021 сыл
Сунтаар Аллыҥа
Ийэ тыл дьылҕата.
Сахам тылынан
Саныыр санаабын
Сайа саҥарбатахпына,
Бэйэм бэлиэбинэн
Билэр дорҕооммун
Бигэтик бичийбэтэхпинэ:
Сахабын диэн
Саараама
Санаммат эбиппин,
Урааҥхайбын дэнэн
Ураты тыыннанан
Уйуһуйбат эбиппин.
Кэнчээри ыччаттыын
Кэнэҕэс кэскиллиин,
Төрөөбүт тылбынан
Төрөппүт аҕалыы
Төлкөлөөх санааны
Түөһүспэт буолларбын,
Төрүөхпүт дьылҕата
Тэмтэркэй хаамыылаах
Түөрэккэй олоххо,
Тиийээрэй диэммин,мин
Тэһииркиир эбиппин.
Өрдөөҕү кэмнэргэ
Өтөҕөр кирийбит,
Өбүгэм күлүгэ
Өндөйөн өҥөйдөр,
Өлбүгэ хаалларбыт
Өһүк тыл уранын
Өллөйдөөн өнүппэт,
Өксүөнтэн өрүһүйбэт,
Өргөһүн умсарбыт
Өстөөххө холоорой?
Өс тылбыт умнуллан
Өлүк тыл буолаарай?
Айаан_Чакыр
Төрөөбүт тыл
Тэтиҥ сэбирдэҕэ тэлибириир
Тыала суох уу чуумпу нууралыгар
Төрөөбүт тыл иэйиитэ иитиллэр,
Тарҕанар, эппэр — хаамар суккуллар.
Көмүс дуйум суураллар, күрэнэр
Көҥүл кэмим өксүөнүн күрэҕэр
Төрөөбүт тыл сүмэтэ холбуллар,
Түөспүн киэптии үөрүүнэн толорор.
Чысхаан курбуулуур, буурҕа иһиирэр
Чымаан тоҥ томороон тымныытыгар
Төрөөбүт тыл истиҥэ иитиллэр
Тыылла имэҥирэр илбиһигэр.
Сиэдэрэй ньургуьун тылларыныы
Сылаас сырдык саймаархай кэмнэрбэр,
Төрөөбүт тыл, көтөн тылыбырыы
Тайаараар дуу кыраман үрдүкпэр.
Зинаида Федотова — Дьол Кыыма
03.02.2021
Төрөөбүт төрүт тыл
Төрөөбүт тылбыт барахсан
Төһөлөөх итии уоҕунан,
Тобуллубут толкуйунан,
Төрүүр ыччаккын такайаҕын.
Төрөөбүт тылын тута сылдьар,
Түҥнэстибэт түөрэхтээх,
Төлөрүйбэт төлкөлөөх,
Тулхадыйбат тууралаах.
Үгэһи,үөрэҕи ылынар,
Үүнэр ыччат үксээтин,
Төрөөбүт тылбыт сүмэтин
Төлө туппакка улааттын.
Төрөөбүт тылы умнубакка,
Сөрүүн сүөгэйи сирбэккэ.
Уохтаах кымыһы өрө тутан,
Саха ыччата сайыннын.
Хаарыан хорсун дьоннорбут
Харыстаабыт тылларын
Хаалларыаҕын ыччакка
Хайдах баарынан,ыраастык.
Кэтии Лэчил,2021
ТӨРӨӨБҮТ ТЫЛЫҤ
Олимпиада Спиридонова
Мин ийэм биэрбит тыла
Олус даҕаны күндү.
Дьикти ураты ээ, сыта,
Эмиий үүтүнүү үкчү.
Сыыйыллар дорҕоонунан,
Этиллэр да тылынан
Барыанньаттан минньигэс,
Күн күлэринии истиҥ.
Санньыйбыт дуу кэмнэргэр
Кулгаахтаргын сымнатар.
Дойдугар тиийэргэр
Аар аартыккар тоһуйар.
Төрөөбүт тылыҥ аба
Ахтылҕаны аһарар.
Өр кэмнээх умсулҕана
Умнубуккун санатар.
Дьокуускай, 18.01.2021 сыл.
САХА ТЫЛА.
Сахам тыла барахсаны
Санаан кэллим, мин эмискэ,
Кыра сылдьан үөрэтэрбит
«Аа» буукубаттан саҕалаан.
Новгородов убай айбыт
Букубаарынан туттаммыт,
Сахалыы тылы сааһылаан
Сурукка тиһэн кэлбиппит.
Поэзия диэн ааттааммыт
Хоһоон эйгэтигэр киирэммит,
Тыллары биһи наардааммыт
Хоһуйабыт өрө тутан.
Саха тыла кэрэтинэн
Саҥарар саҥабытынан,
Киэн туттар кыахтаахпытынан
Ураты биһи норуоппут.
МИЧИЛИИНЭ.
Төрөөбүт саҥа
(Күндэлии)
Төрөөбүт саҥаҥ
Түөн да саҕа
Тырым Тыла
Түөрэҕиҥ түспүт
Төрүт түөлбэҕиттэн,
Тэйиччи сиринэн
Тэлэһийдэххинэ,
Атын омуктуун
Алыс аараан
Алтыһан бардаххына,
Ахтыбыт санааҕар:
Алаас барахсан
Алыптаах дыргылынан
Атына бэйэлээхтик
Аҥылыйар эбит.
Сырайы кымаахтыыр
Сырылас тымныыга,
Саамал кымыһы
Сыпсырыйбыт кэриэтэ
Силиигэр диэри,
Сылааһынан илгийэн
Сырдьыгынаан киирэн,
Сүмэтин уоҕунан
Сылааҕын таһаарар
Соруктаах эбит.
Кэтэспит санааҕар
Кэрэ дорҕооно,
Кырыымпа тыаһыныы
Кылыгыраан киирэн,
Куккар-сүргэр
Курдары өтөн,
Курус санааҕын
Куулайбыт туруккун
Кыйга кыйдыыр
Кыахтаах эбит.
Чуо ылынар
Чаҕаарар дорҕоонуҥ
Чуораан тыаһыныы
Чугдаара чоргуйан
Тымырыҥ устун
Тилийэ сүүрэн,
Тыҥаан сылдьар
Тордуох майгыгын
Сыалыһар быарыныы
Сылаанньыта
Сымнатар
Сатабыллаах эбит.
Оруо маһы
Ортотунан
Ордуос уоххун
Уран тылын
Ууһунан
Уйадыта долгутан
Уоскута угуттуур
Уратылаах эбит.
Ойуу тыл күүһүнэн
Омсолоох дьаллыккын
Оһуорунан аралдьытан
Олоччу умуннаран
Олох очурун
Оломун булларар
Оҥоһуулаах эбит.
Айаан_Чакыр.
Сахам тыла
Ким билэр?
Сүрэх эрэ истэр:
Уу-нуурал,
Уу-чуумпутугар уһуктар
Күн диэн улуу музыка
Тырыбыныы, кытыаста кутааланаатын,
Тилэхпинэн киирэр
Тэйэр тэтим дэгэттээх,
Үҥкүү-битии ойбут
Хоһооннорум оокколорун,
Ээ, эйиэннэрэ диэн,-
Ким эрэ сэнээн
Дапсыйдар,
Сапсыйдар,
Тута тугу хоруйдуох
Хоргуһум, куттаһым
Киҥигэр ыгыллан,
Ытамньыйан быыһаннаҕа.
Уо, суох, суох,
Оччоҕо дуу,
Айбыт айыыларым үөтүүлээх харысхала,
Бэйэлээх бэйэм хааммар тыгар, тыынар
Өрө күүрбүт тымырдаах
Өбүгэлэр ыллыктарынан
Күн сиригэр көйгөтүйбүт
Көмүскэлин көдөөммүн,
Хараҥа, сырдык былдьаһан,
Хаһааҥҥыттан этэй, хаампытым.
Халбаҥнаабат тирэхтээх
Хайаларын сирдьиттэнэн,
Ханна баран иһэрбин
Билиҥҥитэ бэрт дэлэй,
Дьэллэм сиэтэр эйэлээх
Ийэ тылбыттан ураты ким сэрэйиэй?
Самныы, өрөгөй кыттыспыт
Хомолто, үөрүү кытылламмыт,
Кутунан-сүрүнэн тыыннаммыт
Хоһоон, хоһоон барахсаммын
Ханнык буойуу, ханнык хааччах
Ытарчатыгар хаайдамый?..
Дорҕоон суолун тайанар
Аар таҥара, сырдык аанньал,
Оо, сахам тыла барахсан,
Мин олоҕум, мин тапталым!
Күн Сиккиэрэ
13.09.2020
САХА САҤАТА
Эппэр ийэм үүтүн кытта
Иҥмит эбит, быһыыта,
Кустук өҥнөөх,
Кымыс сыттаах
Сахам мандаар саҥата.
Кини миигин
Таптыыр, ыллыыр
Тыыннаах, сырдык дууһалыыр,
Кини миигин кырыыр, алгыыр
Эрдээх, хоһуун санаалыыр.
Кини миэнэ-
Барҕа баайым,
Өлбөт мэҥэм-мин дьолум.
Кини-миэнэ
Ыалдьар ыарыым,
Үлэм, күнүм-мин соргум.
Кэмниин тэҥҥэ,
Дьоммун кытта
Кэхтибэккэ сайдыахтын
Кустук өҥнөөх,
Кымыс сыттаах
Сахам аптаах саҥата.
Семен Данилов
Төрүөтэ: «Саха суруйааччыта оҕолорго» Дьокуускай, 2008с. С.150
САХАҤ ТЫЛЫГАР ИТЭҔЭЙЭЭР
Кыыспар
Кэпсэт хайа да тылынан:
Улуу Пушкинныы Нууччаллыы,
Шекспир тылыгар сүгүрүйэ
Английскайдыы да саҥараар.
Быһаарыс хайа да тылынан-
Дабай сыырдары, хайалары,
Өйүҥ-санааҥ чыпчаалынан
Итэҕэт хайдах кыайаргынан.
Арай иэйэр буолаар дуу
Төрөөбүт төрүт тылгынан,
Сахаҥ сайдам тылынан!
Кутуҥ-сүрүҥ кистэлэҥин,
Тапталыҥ истиҥ иэйиитин,
Дьолуҥ үрдүк өрөгөйүн,
Мунчаарыы муҥкук муҥун
Сахалыы этээр,
Сахалыы иэтээр!
Оччоҕуна эйигинниин
Айбыт айылҕаҥ алгыһа
Аргыстаһыа мэлдьитин,
Ийэ тылыҥ иилии кууһан
Араҥаччылыа, арчылыа.
Тапталгын, дьолгун, кырдьыккын
Сахаҥ тылыгар итэҕэйээр,
Төрөөбүт төрүт тылгынан
Олоҕуҥ суолун солоноор!
Наталья Харлампьева
Төрүөтэ : «Түүр омук үлтүркэйэбин” Дьокуускай, 2012с. С.107
Төрөөбүт тыл туһунан
Төлкөлөөн кэпсэтиэххэ:
Бары күүһү туһанан
Баары кырдьыгынан этиэххэ.
Аким Кондратьев
Төрүөтэ Үс кут, Ньурба, 1997, С.11
Тыл-өлбөт мэҥэ
Тыыннаах ууга,
Үөтүүлээх үрдүк мэҥэ
Өндөл халлаан уота.
Тыл-сытыы кылыс,
Тыһы кылы тыырар…
Тыл, күөххэ кылыс-
Түһүлгэбит ыҥырар.
Аким Кондратьев
Төрүөтэ Үс кут, Ньурба, 1997, С.15
Төрөөбүт тыл
Санаабытын истиҥник этинэн
Киһиттэн киһиэхэ бэриллэн,
Сүппэккэ-оспокко суолталанан
Ийэ тылбыт сайыннаҕа,
Сахабыт тылын умнубаппыт
Эппитигэр-хааммытыгар иҥэринэн,
Өбүгэбит тылынан киэн туттабыт
Төрөөбүт тылбытын таптыыбыт,
Төрүт тыл уҥуора биллибэт
Элбэх баайдаах омукпут бэлиэтэ,
Сурук-бичик салҕанан
Саха кэскилин үрдэттэ!
16.01.2023с. Нюргустана Иванова-Сыдьаайа.