“Байанай” – диэн баай хара тыа иччитэ буолар. Бу кэмҥэ Баай Байанайбыт олус үөрүнньэҥ буолар диэн былыргы сахалар этэллэрэ. Булт абылаҥар ылларан, тэринэн, ох курдук оҥостон, сиэри- туому тутуһан бултуу-алтыы бараллар.
Өбүгэлэрбит барахсаттар айылҕаҕа чугас буолан, айыыларга, иччилэргэ сүгүрүйүү итэҕэлэ, онтон тахсыбыт сиэрдэрэ-туомнара үгэс быһыытынан, билиҥҥи үйэҕэ диэри тиийэн кэллилэр. Олортон биирдэстэринэн “Булт сиэрэ-туома” буолар.
- Өлбүттээххэ сылдьыбыт буоллаҕына, бултуурун 40 хонукка тохтотуохтаах, оттон тахсар күннээх буоллаҕына тыа, күөл иччилэрэ булду бэрсибэттэр. Хонуга аастаҕына бэйэтин уонна сэбин-сэбиргэлин арчыланан баран тыаҕа тахсар.
- Бултуу сылдьан өрүсүһүү, атын киһиэхэ туһаайыллыбыт булду ылар сатаммат. Ылар түгэҥҥэ киһи булда ханнан, көтөр-сүүрэр тоһуйбат, куота сылдьар буолар.
- Бултаан киирэн баран чугас дьонугар хайаан да бэрсиэхтээх, тоҕо диэтэххэ бэринньэҥ булчукка тыа иччитэ Баай Байанай булду тэбэр.
- Атын булчут сэбигэр-сэбиргэлигэр (туһаҕар, сохсотугар, туутугар, илимигэр, саатыгар) киирбит булду көҥүлэ суох тыыппаккын.
- Улахан булка (эһэҕэ, тайахха, табаҕа) сылдьар булчут кыра булду куобаҕы, мас көтөрүн уо.д.а көрдөҕүнэ бултаспат, көннөрү аһыырыгар эрэ өлөрөр.
БУЛЧУТ ТЫАҔА ТАХСАР АЛГЫҺА
Аал уотум иччитэ
Хатан Тэмиэрийэ,
Түүнүк бөҕө
Күөнэ көҕөччөр
Аан Уххан тойон эһэм!
Бултуу тахсар күммэр
Көҥүллээ даа диэммин
Көрдөһөн-ааттаһан эрэбин!
Быһааҥкы сүүрүк аттаах,
Саарба кыыл самыытын
Талыыта саҕынньахтаах,
Муостаах буур кэрэмэс
Тыһа бэргэһэлээх,
Бардам тутуу,
Барылы кэскил
Баай Барылаах тойон эһэм!
Үөл-дьүөлгэ үһүүрэҥҥин
Үтүө түүлээххин-кылааннааххын
Үүрэн аҕал эрэ!
Кытыгырас сүһүөхтээххин
Мөлтөтөн, бүдүрүтэн кулу эрэ!
Арыынан аал уотун аһатар.
Онтон тыаҕа тахсан баран үүтээнин таһыгар,
уот оттон эмиэ алгыс тылын этэр:
Баай хара тыам иччитэ
Баай Байанай,
Хардаҕаспар хаайан кулу,
Кылыыбар кыһыйан кулу,
Кэнтикпэр киллэрэн кулу,
Туора тобуктааххыттан
Тосхолоон кулу,
Адаар муостааххыттан
Анаан кулу,
Үрүҥ түүлээххиттэн
Өллөйдөөн кулу!
Булчут тыаҕа тахсан бултуйдаҕына, үөрбүтүн биллэрэн тыа иччитигэр махтаныахтаах. Өлөрбүт кыылын муннун эбэтэр көтөрүн тумсун арыынан сотуохтаах. Оччоҕо инники да өттүгэр тыа иччитэ булду бэрсэр буолар.
ЭҺЭНИ БУЛТААҺЫН СИЭРЭ-ТУОМА
Эһэ киһи саҥатын истэр, өйдүүр дииллэр, ол иһин бултуу баралларыгар, дьахтар эр киһитэ хомунарын көрөн, барсар буоллахтарына, бэйэлэрэ тугу да ыйыппакка эрэ саҥата-иҥэтэ суох хомунан бараллар.
Арҕахха киирбэтэх, туох эрэ кыһалҕаттан дьиэлэммэтэх эһэни кыс ортото суолун көрдөхтөрүнэ, “сотуун сырҕан” диэн ааттыыллар эбит. Кырдьан тииһэ, тыҥыраҕа бараммыт эһэ ытыктанар удьуор булчут үүтээнин булан, хараттараары киирэн биэрэр үһү.
Эһэни бултааһын сиэригэр-туомугар киирэллэр:
- Булка тэринии
- Бултааһын
- Харайыы
- Туом толоруута
- Малааһын
Тыаҕа бултуу тахсыах иннинэ булчут дьиэтигэр аал уотун оттон, бу курдук алгыс этэр:
Аал уотум иччитэ,
Бырдьа бытык,
Кыырык түһүмэн
Аан Уххан тойон эһэм!
Баай хара тыа иччитэ
Баай Барыылаах!
Алтан куолай айаххытыгар
Алҕаан кутан эрэбин,
Көмүс күөмэйгитигэр
Күндүлээн эрэбин,
Куруҥ хара тыам иччитэ
Кураҕаччы сүүрүк-
Күрэһэ Бэргэн,
Өлүүлээрэй диэн,
Үрүҥ сүүрүкүттэн
Харайаар диэн,
Хоолдьуктаах бэйэм хоҥкуйан,
Сүһүөхтээх бэйэм сүгүрүйэн эрэбин.
Булчут эһэ арҕаҕын булан баран, дьиэтигэр кэлэн кырдьаҕас удьуор булчукка тиийэн, кистэлэҥинэн таайтаран этэр. Ол киһи “ньымаат” дэнэр, ол аата бултуур сиэри-туому дьаһайар киһи буолар.
Маҥнай уһугуннараллар. Эһэ арҕаҕын үрдүгэр тахсан, ньымаат туран эрэр дьаһайар. Оччоҕо арҕахха киирэр сиргэ икки булчут икки маһы кириэстии уураллар. Онтон ураҕас төбөтүгэр маһы кириэстии баайан баран, ураҕаһы арҕахха түһэрэн чинчилииллэр. Уһугуннаралларыгар көрдөһөллөр:
Иккилээхпэр ийэм өлбүтэ,
Аҕыстаахпар аҕам өлбүтэ,
Түҥ тулаайахпын,
Ойбоҥҥун буллар,
Аһыахпар аһым суох,
Таҥныахпар таҥаһым суох.
Өлөрөн баран арҕахтан соһон таһаараллар, ону кырдьаҕас киһи эһэ айаҕар маһы уоптарар уонна талаҕынан баайар. Ол аата айаҕын үөрүн таһаараллар. Бастаан тириитин оргууй,, киһини сонун устан эрэр курдук сүлэллэр. Аҕа саастаах булчут саҕалыыр. Хаанын сиргэ тохпоттор, иҥиирин, уҥуоҕун алдьаппакка араараллар. Уҥуоҕун хомуйан баран, өрбөххө суулаан араҥастыыллар, айаҕын томторуктуу баайан, кулгааҕын бүөлээн, төбөтүн маска ыйаан кэбиһэллэр.
Эһэни бултуурга саҥа төрөөбүттээх, умса этитттэриилээх, өлбүттээх уонна сэлээр дьон сылдьара көҥүллэммэт.
ТАЙАҔЫ БУЛТААҺЫН СИЭРЭ-ТУОМА
Сахаларга тайаҕы бултааһын ньымалара элбэхтэр:айанан, сохсонон, сиргэ дьаама хаһан, туһаҕы туттан бултааһын. Бу сүдү кыылы бултуурга туспа сиэр-туом тутуһаллар.
Тайаҕы өлөрөн баран тириитин сүлэллэригэр сэрэрнэн алдьаппакка эрэ ылаллар. Уҥуоҕун сүһүөхтэринэн арааран, быһаҕынан быһаллар. Хаанын сиргэ тохпокко эрэ астыыллар. Төбөтүн туспа уураллар. Уҥуоҕун алдьаппакка эрэ барытын хомуйан, тыаҕа илдьэн көмөллөр. Сорох ардыгар үөһэ маска уураллар. Тоҕо диэтэххэ айыы кыылын ким да тыытыа, ыһыа-тоҕуо, тэпсиэ суохтаах.
СААСКЫ КУҺУ БУЛТААҺЫН СИЭРЭ-ТУОМА
Булчут алааһыгар киирэн, күөл илин өттүгэр туран күн тахсыытын диэки хайыһар. Сир-дойду, күөл иччилэриттэн уот отторугар көҥүл ылан көрдөһөр. Уотун оттор. Аал уотун алаас, эбэ, күөл, сир-дойду иччилэриттэн Баай Байанайтан көрдөһөн алгыс этэр:
Аал уотум иччитэ
Аан Уххан,
Күөнэ көҕөччөр,
Хахай саҕынньах,
Көмүс ураанньык,
Хатан Тэмиэрийэ, үөр-көт,
Күлүм аллай,
Мичик аллай!
(уҥа илиитин иһинэн уокка сиэл биэрэр )
Аал уотум иччитэ,
Эйигинэн нөҥүөлээн,
Бары иччилэрбэр сүгүрүйэрбэр,
Күүс-көмө буол!
(аҕалбыт өйүөтүттэн уокка бэрсэр)
Аан дойдум иччитэ,
Аан Алахчын Эбэ Хотун,
Эрэркэ-дьэрэкэ оҕолор,
Сир түннүктэрэ
Улуу кырдьаҕастар,
Көмүскэс санаалаах
Хотун эдьиийдэрим!
Айыы дьоно от оттоон,
Аһаан олорор
Алааһым иччитэ,
Көмүс хатырыктааҕы
Көбө соҕустук биэрэ олорор
Күөх Боллох,
Бардам тутуу, барылы кэскил
Баай Барыылаах Тойон эһэм!
(илдьэ кэлбит аһыттан барытыттан бэрсэр)
Баай Байанайым,
Уурбутуҥ баар буоллаҕына уларытыма,
Анаабытыҥ баар буоллаҕына аралдьытыма,
Мурун анныттан булта булан кулу,
Үрэх-үрэххиттэн сытыы кынаттаахтары
Үтүрүйэн, үүрэн аҕал,
Үрэр тэрилбинэн үгүһү охторуохпун
Баай быйаҥҥыттан бэрис диэн,
Ааттаһан-көрдөһөн эрэбин,
Тускуо!
Алгыс тылын этэн баран дурдатын оҥостон күөлүгэр киирэн мончууктарын уурталаан, куһун кэтэһэн олорор.
МУҤХА СИЭРЭ-ТУОМА
Муҥха түһүөн иннинэ алгысччыт эбэтэр ытыктанар кырдьаҕас киһи күөл таһыгар дэлбиргэ ыйаан уу, тыа иччилэриттэн көрдөһөн алгыс этэр. Алгыс барар күнэ халлаан сырдаан, сир-дойду унааран турар кэмэ буолуохтаах. Бастаан титириктэри ылан аллараа өттүн хатырыгын сулуйаллар уонна күөл таһыгар илин диэки хайыһыннаран сиргэ анньаллар. Ахсаана хайаан да сэттэ эбэтэр тоҕус буолуохтаах. Бу титириктэргэ дэлбиргэни ыйыыллар, аттыгар арыылаах алаадьыны ууралар.
Дэлбиргэ диэн кыһыҥҥы муҥхаҕа эбэтэр булчут улахан булка барарыгар анаан оҥоһуллар бэлэх саламата буолар. Ситии быа өрөн, онно үрүҥ сиэли, кус уҥуоҕун түөһүн, кынатын, куобах чөкчөҥөтүн, кутуругун, бочугурас, улар атахтарын, араас кыыл түүтүн иилэллэр.
Ол кэнниттэн аал уоту оттон алгыс этэллэр. Дьон-сэргэ алгысчыт кэннигэр, илин диэки хайыһан тураллар. Алгыс тылыгар сир-дойду иччилэриттэн Баай Байанайтан көмүс хатырыктааҕы бэрсэригэр көрдөһөллөр:
Күөх Далай иччитэ
Дьэбэрэ Тэллэх,
Бырыы сыттык,
Көппөх суорҕан,
Туона Баай
Тойон оҕонньор,
Лоһуор собо барахсаны
Толору уган кулу даа диэн
Көрдөһөбүт-ааттаһабыт!
Иччилэри айыы аһынан айах туталлар. Алгыс бүттэҕинэ, дэлбиргэ биир уһугун суораттаах иһиккэ, биир уһугун ойбоҥҥо угаллар. Ол икки иччи, тыа иччитэ Байанай уонна уу иччитэ Укулаан ситимнэрин көрдөрөр.
Туона үктээччи киһи муҥха түһүүтүн оҥорор, онтон сорох эр дьон ойбоннору аллараллар. Бастаан муҥха түһэр чардаатын алларан үтүмэх маһы түһэрэллэр, онтон ойбонтон ойбоҥҥо үтүмэҕи атырдьах маһынан ыыталлар. Үтүмэх төрдүгэр бэчимэни баайаллар. Чочумча буолаат атырдьах мастаах т киһи кэлэн, ойбон иһиттэн үтүмэҕи көхөнө н тутан ылар уонна бэчимэни эрийэр.
Тохтоо диэхтэригэр дылы кэннинэн барар. Муҥха кынатын, онтон ийэтин ойбоҥҥо талаҕы угаллар. Ол хамсаатаҕына балык баар буолар, очооҕуна муҥханы таһаараллар,соһооччу киһини салахчыт диэн ааттыыллар. Онтон балыгы хостуур тэрил сүүр дэнэр.
Муҥхалаан бүттэхтэринэ күөл иччитигэр алгыс этэн махтаналлар. Балыгы барытын дьиэлэригэр илдьэ барбаттар, сорох балыгы ууга ыытан кэбиһэллэр.
Муҥхаҕа киһини көмүүгэ сылдьыбыт киһи, өлбүттээх дьон кэлэллэрэ көҥүллэммэт. Ол дьон кирдээх дэнэллэр. Ону таһынан дьахтар аймах муҥха тэрилин тыытыа суохтаах, үтүмэҕи, быаны, муҥханы үрдүнэн, чардаат икки ардынан сылдьара бобуллар. Тоҕо диэтэххэ дьахтар эмиэ кирдээх дэнэр, ол иһин кирэ сыстыа диэн чугаһаппаттар.
Төрүөтэ:А.С. Федоров “Өбүгэ сиэрэ-туома”- С.112-121, Дь.,2011с.
ХОҺООННОР
Булт сонорун абылаҥа
Тыаҕа угуйа ыҥырар,
Кутаа кыыма ыһыахтана
Халлааҥҥа үөһэ тардыһар.
Оллооҥҥо күөс оргуйан,
Минньигэс сыт даргыйар,
Хара тыам булт тосхойон,
Санаа үөрэр, манньыйар.
Доҕор ыттыын дьоро киэһэ
Күһүн тыаҕа ылабын,
Булчут киһи ытык иэһэ-
Байанайбын күндүлүүбүн.
Эһиил эмиэ кэлиэҕим,
Сэмсэ бултан тииһиэҕим,
«Алакы!» диэн ботугуруом,
Аал уоппар айах тутуом.
Анатолий Данилов-Аман.
Байанай ыйа
Байанай ыйа-сэргэх ый,
Бары уу мууһуран тоҥуута,
Буркуннаах, тыаллаах,
Хаардаах ый
Булчут сонорго туруута.
Көхтөөх муҥха саҕаланыыта
Көҕүтэр, эр дьону үөрдэр,
Күөллэргэ иһэр муус ылыыта
Күүстээх үлэҕэ дьону түмэр.
Добдурҕа суола аһыллан,
Ыраах айан арыллар,
Идэһэ өлөр, хаан кутуллан,
Дьоро кэм саҕаланар.
Төһө да былыт халыйа,
Тыал-хаар үллүктүүр үгэнэ,
Сэтинньи-байанай ыйа,
Сэргэхсийии көхтөөх кэмэ!
Анатолий Данилов-Аман.
Булт ахтылҕана
Бултуур-алтыыр үтүө кэмнэр
Бааллара эбээт эдэргэ,
Күндү ол чаҕылхай түгэннэр
Киирэллэр алҕаска түүллэргэ.
Кэрэтийэр сааскы тоҥокко
Моонньоҕон үөрүн саҥата,
Маныыгын дьыбарга тоҥмокко-
Күүстээх дьэ сааҕыт баҕата.
Дөрүн-дөрүн саа тыаһыттан
Дөйүөрбүт иһийии уйгуурар,
Бэйэҥ өлүүгүн анаан ыытан,
Байанайыҥ утары уунар.
Ол түгэннэр аны уостан,
Оҕонньор ахтылҕана буолан,
Саас күһүн булка угуйар
Санаа ыратынан буолаллар.
Анатолий Данилов-Аман.
Байанай булчукка мичээриэ
Ыйылыы чыһыырар чысхаан тыал
Иэдэһи таһыйан кымньыылыыр,
Кырыарбыт кыламан аннынан
Талаҕын суолларын маҥхатар.
Буркун тыал булкуйа ытыйан
Ыллыгы дьаптайа чиҥэтэр,
Булчут саха тохтообот, барар,
Тиийиэхтээх сиригэр тиийиэҕэ.
Кыйыттар буурҕа да күүһүрэр,
Дьүккүйэр киһини суулларан,
Тоҥуу хаар иһигэр саһыаран
Бүрүйэ сабыаҕын баҕарар.
Уһуутаан ылааччы уҕараан
Харыйа кэриигэ хатанна,
Алааһын өтөҕө хаххалаан
Бурҕайар буурҕаттан быыһаата.
Сыһыытын тумана соһутан
Сөҥүөрбүт түннүгэ кылбайыа,
Кырыалаах кыһынныын хатыһа
Күөх буруо халлааҥҥа унаарыа.
Байанай күлүгэ мичээрдээн
Кырпалаах бытыга сэксэйиэ,
Ас сытын иҥэрэ тыынан дьэ
Манньыйан сахатын күндүлүө.
Александр Амбросьев- Сайылык Уола
Аҕалара уолаттарын
Угуйбута бултуурга,
Сылдьаллара бары бииргэ
Улахан булка,кинилэр.
Ойууру тыаны кэрийэннэр
Көстөөх сиринэн бараннар,
Бултаан -алтаан кэлэллэрэ
Үөрүү- көтүү буолаллара.
Араас булка сылдьаллара
Балыктыыллара күөллэргэ,
Сохсо,капкаан иитэллэрэ
Бөрөҕө, саһылга, киискэ.
Аҕалара үөрэппитин
Умнубаттар уолаттара,
Бураанынан барыахтара
Атынан да сылдьыахтара.
Булчут аҕалаах буоланнар
Булка сыһыаннаах эбиттэр,
Аҕалара эппитинэн
Булчут хааннара баар эбит.
Мичилиинэ.
Баай Байанай ыйа үүммүтүнэн,
Бу ый бултааһын кэмэ
Барар,кэлэр сиргитигэр Байанайгыт тосхойо турдун,
Эбэлэрбит
көмүс хатырыктааҕынан күндүлүү турдуннар,
Кыстыкка хаһаана мууста ылыныҥ,
Идэһэҕитин өлөрөн
Эмис сыалаах этинэн, Минньигэс балыгынан Остуолгут толору буоллун,
Бииргэ тула олорон
Кэрэ кэпсээн кэрэһэлээтин,
Үтүө сонун үксээтин,
Иҥэмтиэлээх аһынан аһаан,
Туруккут тубустун,
Кыһыҥҥы суол туран
Харгыһа суох айаннаан
Айаҥҥыт табылыннын,
Үөрэх, үлэ эйгэтигэр ситиһии сиэттистин,
Дьиэ кэргэҥҥит этэҥҥэ буоллун,
Олоххут санаа хоту баран истин,
Уостубат уйгулаах,
Быстыбат быйаҥнаах,
Самныбат саргылаах,
Олох аргыс буоллун!