Хомуhуннаах тоҕус хоhоон.
«Ийэ тыл» көңүл түмсүү 2012 с. саха о5олоругар, үүнэр сүҺүөх ыччат дьоҥҥо туһаайан Ийэ тыл этэр хомуhунун илдьэ сылдьар тиэкистэртэн барыларыттан хоhоон ураты дьайыытын билэн туран, саха литэрэтиирэтигэр бу күңңэ айыллан сылдьар хоhооннортон тоҕус хоhоону өйүгэр үөрэтэн үйэтин тухары этэ сылдьан, салгыы саңа сүһүөх оҕоҕо – ыччакка туттаран хаалларарын туhугар кэс тылы этэн туран Хомуhуннаах тоҕус хоhоону тириэрдибиттэрэ.
Кэлэр кэнчээри ыччат дьоммут, бу хомуhуннаах тоҕус хоhоон тылын хайдах баарынан уларыппакка этэ- саңара сылдьаргытыгар сүбэ – соргу көтөхтөхпүт! Тускуо!
1. Оттоку олук алгыhа
А.Е.Кулаковскай — Өксөкүлээх Өлөксөй
Аныгылыы албастаах сахха
Айхалы тардыhан
Алҕаатаҕым буоллун,
Саңа ыччаппын.
Субу кубулҕаттаах үйэҕэ
Уруйу тосхойон
Туойдаҕым буоллун,
Оҕолоох-доҕорбор!
Түскэ сүбэлиибин
Томторго соргулуубун!
Ньуучча ньургунун кытта
Туруулаhар доҕор буол,
Саха талыытын кытта
Самдайдаhар буол.
Үрдүк үөрэхтээхтэри кытта
Өйөнсөн үөскээ,
Бэрт мэйиилээхтэри кытта
Тэңнэhэн сэргэстэс.
Албастаах санаалаах
Алыс хаайбатын,
Кубулҕаттаах толкуйдаах
Олус хотуппатын.
Омук одурууннааҕыттан
Охтон биэримэ,
Татаар тыллаахха
Таба ньаңсатыма!
Көй-көмүс ордууну
Көңүлүнэн үөдүт,
Иэримэ-көмүс дьиэни
Иилээн-саҕалаан тэнит!
Сыhыы-сыhыы муңунан
Сыспа сиэллээҕи
Сытаан сырыырҕат,
Хотон-хотон муңунан
Хоноҕор муостааҕы
Хотон холбооттоо!
Күүстээх үрэх
Күрүлгэнин курдук
Күдэн баайдан,
Халаан уутун
Халҕаhатын курдук
Халыан харчылан!
Үрэх-үрэх баhын
Үмүрүтэ тардар
Үлүскэннээх үптэн,
Тайҕа-тайҕа баhын
Тайаммахтаан ааhар
Талааннаах сырыылан.
Элбэх-элбэх сири
Эргийэ сүүрэр
Эңсиилээх кэпсэтиилэн!
Уобалас тохору
Ордук санатар
Улахан суолталан,
Бар дьоңңор
Баттанар күнүгэр,
Баараҕай баҕана буол.
Суон норуоккар
Солбонуйар күнүгэр,
Суо дурда буол,
Хара норуоккар
Хаалар күнүгэр,
Халың хахха буол!
Саха айыы саңнаах
Санаатын астыннаран
Саргытын салай,
Дьокуут омук сордоох
Олоҕун толкуйдаан
Дьолун туругурт,
Үс дойду
Өйүн тумэн
Өрөгөйүн үрдэт!
Тоҕус улууhу тоторор
Кумалааннарын дурдата,
Аҕыс улууhу аhатар
Араннарын аҕата,
Сэттэ улууhу иитэр
Иринньэхтэрин ийэтэ буол!
Абааһы санаалаахха,
Түңнэри өйдөөххө,
Үөдэн сүрэхтээххэ
Хатан харахтан,
Хабараан майгылан,
Сытыы-кылыс тыллан!
Бардамы бахтат,
Дохсуну тохтот,
Көлдьүнү күөй!
Арыы үрдүгэр
Аараҕы дагдатыма,
Үчүгэй үрдүгэр
Мөкүнү көбүтүмэ,
Кырдьык үрдүгэр
Сымыйаны ытыарыма!
Төрөтөр оҕо² төлкөлөннүн,
Иитэр сүөҺүң күрүөлэннин,
Аан алаҺаң алгыстаннын!
Айыңат хаан аймаҕа
Аан-ийэ дайдыттан
Арахсыаххар диэри
Абырыы сырыттынар,
Күн айыы улууҺа
Күн сириттэн
Күрэниэххэр диэри
Күрүө-хахха буоллунар!
Киэргэллээх аатың
Кэнэҕэскигэ диэри,
Кэтит Сибиир
Киэлитин тохору,
Кэнчиэрэ ыччат
Кэпсээнигэр киириэхтин!
Үрдүк үтүө аатың
Үйэттэн үйэҕэ диэри,
Үрүң күн анныгар
ӨҺүккэ-омукка
Үргүлдьү сүүрэн,
Өс хоҺоонугар киириэхтин…
Үгүс үөрүүлээх күннэн,
УҺун уруйдаах олохтон,
Салпат саргылаах саастан!
Таатта, 1912 с.
2. ТӨРӨӨБҮТ ДОЙДУ
А.И. Софронов — Алампа
Өлбүт киһи буор түгэҕэр сытарын курдук,
Мин төрөөбүт аан ийэ дойдум
Халыҥ хаарынан
Саҥата суох сабыллан сытар…
Сүүрүктээх үрэҕим
Сүүнэ үлүгэр мууһунан
Сөллүбэт гына сүгэһэрдэнэн турар…
Хара тыам
Халыҥ үлүгэр хаар бэргэһэнэн
Хаппахтанан турар…
Буруолаах балаҕаҥҥа,
Модун тымныы бохсон,
Боростуой дьон бука бары
Бокуйан сыталлар…
Өй күүһэ мөлтөөн,
Хараҥа балаҕаҥҥа
Харахтарын уута,
Хара былыт курдук
Хаайа хаампыт.
Ырыа ыллыахха дуу?
Ким ыллыай? Ыллаабыт да иһин,
Ырыа ынчык буолан
Ынырыктанан иһиллэр!..
Мин ыттан сырыттым үрүҥ күҥҥэ,
Уһуга суох ордук көҥүлгэ,
Аан дойду киэргэллээх
Кэрэ сибэккитинэн киэргэммит сиригэр.
Ол дойдум дьоно
Аан дойду айхалыгар,
Уу долгунун курдук
Көрүдьүөс көҥүл олоххо
Көрүлүүллэр эбит.
Ол дойдуга
Күн сирин көҥүл олоҕо,
Күөстээх үүт курдук,
Күнүстэри-түүннэри
Күүгүнүү оргуйа турар сирэ эбит.
Арааһынай куолаһынан
Айхал бөҕөнү айаарбыт,
Көҥүл куолаһынан
Көрүдьүөс бөҕөҕө көҕүйбүт сир эбит.
Ол да эрээри
Онно мин тэһийиминэ, тэскилээбитим,
Ол дойду дьоллоох долгунугар олороммун,
Тулуйумуна, туоххаһыйбытым.
Тоҕо оннугуй диэтэргит, —
Тоһоҕолоон үөскээбит тоҕой сэлэ дойдум
Тоҕо эрэ, тоҕо эрэ
Чөмчөкөм иһиттэн төлөрүйбэт этэ.
Мин харахпар ийэ дойдум
Ирбэнньик буолан элэҥниирэ:
Кини хаарыан бэйэлээх ходуһатын уута
Халыҥ мууска хаайтарбыта,
Хара тыата
Хаар бэргэһэнэн сабыллыбыта,
Самнан түһээри турар саха балаҕана,
Хоргуйан өлөөрү гыммыт куһаҕан дьоно.
Аан ийэ дойдуом!
Халлаан умнубут хаарыан бухатыырын
курдук,
Былыр-былыргыттан быйылга дылы
Муустаах муора муннугар,
Модун тимир быанан бохсуллан,
Бокуйа, утуктуу тураҕын!
Ол да эрээри мин күүтэбин:
Бу көҥүлэ суох уугуттан көччүйэн
уһуктаргын,
Күн аннын диэки
Күүһүнэн күүһүлээн олорор дьону
Күүстээх бэйэҕинэн
Көтүрүтэ анньаргын.
Оччоҕо буоллаҕына
Халыҥ хаар анныттан
Хайы-үйэтээҕи дьон,
Ойон туран, охсуһууга барыахтара.
Аан дайды үрдүгэр
Хаһааҥы эмэ үйэттэн
Хаайан турар хараҥа халбарыйыаҕа,
Үөрэҕэ суох, дьүһүнүнэн мөкү,
Үтүө быһыыга тиксибэтэх,
Этэ ыалдьарын ынчыгынан ырыҥалыыр
Ыччат дьонноох ийэ дойдуом!
Тиллиэҥ! Көҥүллэниэҥ! Күүһүрүөҥ!
Билигин, баҕардар, күүстээх, ыарахан
хараҥа саптын.
Мин билгэлиибин:
Былыт быыһыттан күн тыгарын курдук,
Көҥүл олох көстүө!
Мин ыллыыбын:
Эһиги кистэлэҥ күүскүтүн,
Үрүҥ күн үтүө күннэрин…
Күөрэйиэхтэрэ умнуллан хаалбыт
киһи уҥуохтара,
Сааскы этиҥи кытта олох устуо.
Оччоҕо биһигини хаайбыт хараҥа
Саас тухары тарҕаныа.
Бэйи эрэ!
Истиҥ!
Халыҥ хаар анныгар хайы-үйэҕэ
Хара уу халлыгыраан эрэр.
Ити сибикитин билэн,
Ийэ дойдубун
Илэ-бааччы
Кэриэс тымныытынан
Кэрдэн эрэр.
Ким урут турбут — улаханнык
Дьоллоох олох туһун туойуҥ,
Үйэ тухары үктүөн турбут
Үлүгэри үргүтүҥ!
1912 с.
3. Бырастыы
П.А. Ойуунускай
Харака муорака дьалкыыра,
Харылыы баргыйар балкыыра,
Ытыллар долгунум, бырастыы!
Ыһыллар чөмчүүгүм, бырастыы!
Мин тылым — мин тохтор тойугум,
Мин тылым — мин туойар хомуһум
Сандаҥа көмүһэ саккырыыр,
Салгыҥҥа умайан тырымныыр.
Харака муорака саалыгар,
Харылыы балкыйар баалыгар
Уһуллан-уоҕуран үүммүтэ,
Умайар урсуҥҥа күлбүтэ…
Уорсуйар байҕалым долгуура,
Умайар көмүһүм оргуура,
Күлүмүр тырымым, бырастыы!
Күлэр күөх муоракам, бырастыы!
Мин ыллыыр ырыакам ырата,
Мин тыыннаах тылыкам сатата
Хотугу дойдукам ньууругар
Коммуна олоҕун тутарга,
Хотуулаах охсуһуу уотугар
Коммунист хорсуна буоларга
Уруйдаах тускулу туппута,
Умайар буурҕанан туойбута.
Күөх урсун күлүмэ дьиримниир,
Күрүлүүр күлүмүр мичиҥниир,
Баараҕай байҕалым, бырастыы!
Барылыыр балкыырым, бырастыы!
Хомойо-куруйа саныахпын,
Хонуктан хонукка ытыахпын —
Бу күнү ким төрүөн көрбөтөй?!!
Бу сиргэ ким төрүөн өлбөтөй?!!
Мин өлүөм — дьүһүнүм сүтүөҕэ,
Мин буорум отунан үүнүөҕэ…
Кэриэһим — кэннибэр хааларым:
Кэхтибэт кэрэкэ тылларым…
Харака муорака дьалкыыра,
Харылыы баргыйар балкыыра,
Ытыллар долгунум, бырастыы!
Ыһыллар чөмчүүгүм, бырастыы!
Күн сирин күлүмнүүр түөһүгэр,
Күөх сирэм күөгэйэр күөнүгэр
Коммуна олоҕун тутарга,
Коммунист хорсуна буоларга,
Имэҥнээх сатанан дьиэһийэр,
Илбистээх тылынан ньиргийэр,
Мин тохтор тойугум чугдаарыа,
Мин тылым, дьэ, ордук сатарыа!
1.IV.1932, Ялта
4. Ээ, Сахаада! Эрэйдээх Сахаада!
Н.Д.Неустроев
Уһуктан тураҥҥын, орҥҥун булунуй!
Аҕа дойдуо! Аһыныылаах дойдуо!
Айгыстан тураҥҥын, аналгын көрүнүй!
Тоҥтон толлубат
Дьонумсах саҥнаах,
Дьорҕоот санаалаах
Туҥуй тулаайах уолаттаргын,
Кэмтэн кэхтибэт,
Эйэҕэс хааннаах,
Ийэмсэх иҥнээх
Элэккэй эҥин кыргыттаргын
Кимиэхэҕэ эн сэлээнниигин?!
(дэгэтэ)
Күрүөҕэр-билэҕэр
Көйгөлөөн иитэр,
Күнүҥ оҕолоро
Ордук көмүскэс буолаайаллар
Күндү көччөхтөргүнээҕэр?
Амныа дьонноргор
Аччата саныыр
Айыыҥ сиэннэрэ
Хата, аһыныык буолаайаллар
Мааны бараахтаргынааҕар?
(дэгэтэ)
Улахан биистэр
Оҥоһуу тылларын
Уҕалдьылыырыҥ
Ордук наһаа ночооттоох буолаарай? –
Онтуккун олус умнума!
Ааҥҥын алыс наһаа арыйыма.
(дэгэтэ)
Улуу үрэхтэр
Ойоҕосторугар
Оҕо дьонноруҥ
Тоҕо умса-төннө түстүлэр?
Туохтан дьонуҥ-сэргэҥ долгуйда?
Оол кэтэх тыалар
Кирбиилэригэр
Кэрэ дьонноруҥ
Ким иннигэр кэлэйдилэр?
Киһиҥ-сүөһүҥ тоҕо дьигиргээтэ?
(дэгэтэ)
Кэлэр кэмнэргэ
Киртитэн испит
Кэрэ дьонноргун
Кэрэхсиир күнүҥ кэлиэҕэ да,
Кинилэр кэмчитийэн биэриэхтэрэ…
Атын дьылларга
Амныалыы саныыр
Айыыҥ аймаҕыттан
Хастара хааларын ааҕан көрөөр,
Оччоҕо, баҕар, хойут буолуоҕа!
5. Төрөөбүт тыл
А. А. Иванов — Кундэ
Төрөөбүт
Төрүт тыл
Сөрүүн
Сүөгэй курдук
Сүрэҕи-быары
Сөрүүргэтэр,
Убаҕас отон
Уутун курдук
Улахан куйааска
Утаҕы аһарар,
Сырдьыгыныы көөнньүбүт
Сылгы кымыһын курдук
Тостор куйааска
Тоҕулу ханнарар…
Иитиллибит
Ийэ тылбыт
Иинэҕэс сири
Имэнинэн – быйанынан
Ибиирэн биэрэр…
Саппа садарах уотунан
Кутур харананы
Кулумнэтэ сырдатар…
Ийэ тыл
Быстар-ойдор күҥҥэ
Быыһал-абырал буолар,
Өлөр-сүтэр күҥҥэ
Өрөһүлтэ буолар…
6. Олоҥхо оҕото
Семен Данилов
Итии хааннаах,
Эйэҕэс сүрэхтээх
Мин биир дойдулааҕым,
Мин үөлээннээҕим!
Билэҕин дуо эн, олоҥхо оҕото буоларгын,
Омуннаах олоҥхо оҕото буоларгын?!
Мин билэбин,
Мин бэркэ билэбин,
Эн сотоҥ суллаабыт тииттээҕэр намчытын,
Эн харыҥ хастаабыт тииттээҕэр дьарамайын.
Ол эрээри эн син биир
Омуннаах олоҥхо оҕотоҕун.
Эн омуна суох олоҕун:
Эн олох иһин одьунаас охсуһууҥ,
Эн уруйдаах улуу оҥоһууҥ,
Эн уҕараабат сырдык ыра санааҥ,
Эн татыарыйбат далай тапталыҥ,
Эн аана суох алдьархайыҥ даҕаны –
Барыта олоҥхоҥо маарынныыр.
Барыта олоҥхо омунун салгыыр.
Ол иһин, ол иһин, ол иһин
Эн
Олоҥхо чобоо оҕотоҕун,
Олоҥхо омуна
Айбыт ыччатаҕын!
Ити сир аһара күүстээх
Дьулуруйар Ньургун Боотур обургу,
Ити туналҕаннаах ньуурдаах
Туйаарыма Куо барахсан,
Ити айылҕаны баһылыыр аптаах
Айыы Умсуур удаҕан дьаалы –
Бары, бары, бары
Эн өрдөөҕү өбүгэлэриҥ эбиттэр.
Эн төлөрүйбэт төрүттэриҥ эбиттэр.
Кинилэр бэйэлээхтэр
Көҥүл күүстэринэн,
Кэрээбэт кэрэлэринэн,
Алыптаах албастарынан
Ол өрдөөҕү үтүмэн кэмнэргэ
Өтө көрбүттэр
Эн сүдү үйэҕин,
Эн түмэн төлкөҕүн.
Эн бэйэҥ
Үрүлүйэр үлэҕинэн,
Одьунаас охсуһуугунан,
Күн тэҥэ тапталгынан,
Күн тэҥэ санааҕынан
Ол өрдөөҕү өбүгэлэриҥ
Ытык ыраларын ыпсараҕын,
Ол улуу өбүгэлэриҥ
Дьайбатах дьайыыларын дьайаҕын.
Мин үөлээннээҕим,
Мин биир дойдулааҕым,
Эн олоҥхо оҕотоҕун,
Омуннаах олоҥхо
Ытык ыччатаҕын!
7. Тыл күүһэ
Моисей Ефимов
Тыл күүһэ тиллэр кэмэ-кэрдиитэ
Ситтэ, силигирии үүннэ.
Саха киһитээ, ахсым атыҥ кэриэтэ
Саҥарар саҥаҕын үүннээ-тэһииннээ.
Тылгын уолҕамчытык туттан бардаххына
Тыынар-тыыннааххын тылбыйан барыа.
Айгыр-силик айылҕаҕын аймыыр, алдьатар
Аанай-туонай алдьархайы тардыа.
Үрдүк Айыылар сөҕүрүйбэт тыыннарын
Иччи оҥостон иҥэриммит тыллар
Ис кистэллэрин, тааллыбат таабырыннарын
Арчылыыр алгыстар илдьэ сылдьаллар.
Алгыһынан ыраастыыллар аньыыны-хараны,
Алгыска илэ көстөр тыл алыба.
Тыл-Таҥара! Бу Сири, Халлааны,
Туох баары барытын Тыл айбыта.
Ол иһин этэллэр: «Аан маҥнай тыл баара».
Тыл сайдыы, барҕарыы, тутаах күлүүһэ.
Ханнык да омук дьылҕатын быһаарар
Кини тылын баайа, кини тылын күүһэ.
Билэбин ийэ тылым илбиһэ бэл диэтэр
Хагдарыйбыт да маһы хаттаан көҕөрдөрүн
Тылыгар көрөбүн саха ууһуур-тэнийэр,
Үйэлэргэ баар буолар өлбөт өрөгөйүн.
8. Ол улуу киһи барахсан
Савва Тарасов
Өлөр үйэтигэр, кырдьар сааһыгар
Өксөкүлээх биир уолу хаалларбыта…
Оттон атыттара –
Уолаттара, кыргыттара –
Алаас саҕатыгар,
Амыдай тумулугар,
Сири кытта – сир,
Буору кытта – буор
буолбуттара…
Хотун дьахтар сылаас хоонньугар
Хотой сүрэҕэ уһуннук тэһийбэтэ:
Арбаҕаһын бүрүнэрэ,
Атын ыҥыырдара,
Хоппотун хасыһара,
Кумааҕытын хомунара
Итиэннэ эмиэ
Тайҕа баһын тайанара,
Үрэх баһын өҥөйөрө
Хаар бөҕөнү санныгар түһэрбитэ,
Самыыр бөҕөнү этигэр иҥэрбитэ…
Урааҥхай тылын
Оҕуурдаан ылаары,
Хоһоон хомуһунун
Кутугар холбоору
Соргулаах сонордьуттуу
Суоҕу суоллаабыта,
Баары батыспыта.
Кини эрэ көрбүөччү хараҕынан
Көрбүтэ буолуо үйэлэр улаҕаларынан:
Туох тупсуон,
Туола туругуруон;
Туох умсуон,
Тосту умнуллуон –
Сыллар сырсыһыыларыгар,
Өйдөр үтүрүһүүлэригэр,
Былаастар былдьһыыларыгар…
Өлөр үйэтигэр, кырдьар сааһыгар
Өксөкүлээх өспөт өйүн, сүрэҕин
хаалларбыта:
«Өрө тарбачыһыҥ,
Үүнүҥ-сайдыҥ-
Үөрэхтээхтэр диэн саллымаҥ,
Үрдүктэр диэн самнымаҥ!
Саха омуга саргылаах:
Салаллан кэлэр сарсыҥҥылаах,
Салгыы барар аартыктардаах!»
Сааллар этиҥ буолбуттара ити тыллар
Саха сэргэх, чуор кулгааҕыгар:
Өтөҕө төҥүргэстээҕин,
Үөлэһэ кыымнааҕын,
Өлбөт үөстээҕин
Өйдөөбүтэ кэлиин-кэлин…
Оттон ол улуу киһи барахсан
Оттубут уотун күөдьүтэн
Оол, аргынньахтаан олорор…
9. Төрөөбүт тылбар андаҕар
Степан Дадаскинов
Сайаҕас, сырдык санааларбын,
Сайдам-ыллам ырыаларбын,
Ыраах ыҥырар ыраларбын,
Ыраас иэйиим уһуктарын
Эйигинэн этиэм диэммин,
Эйигинэн кэпсиэм диэммин
Төбөбүн нөрүтэн андаҕайабын,
Төрөөбүт тылым!
Киһини кэлэтиэх, хомотуох,
Киһи кутун-сүрүн тоһутуох
Тосту, бардам тыллары,
Толоос, мөкү санаалары
Эйигинэн этимиим диэммин,
Эйигинэн үөтүмүүм диэммин
Төбөбүн нөрүтэн андаҕайабын,
Төрөөбүт тылым!
Эйиэхэ баар эбэм ырыата,
Эйиэхэ баар эһэм алгыһа,
Эйиэхэ баар аҕам үөрүүтэ,
Эйиэхэ баар ийэм иэйиитэ!
Ону мин харыстыам диэммин,
Ону мин арчылыам диэммин
Төбөбүн нөрүтэн андаҕайабын,
Төрөөбүт тылым!
Улуу тыллардыын уруурҕаһан,
Уйгулана байан-тайан
Уос иһиттэн эн устуоҕуҥ,
Уһун үйэлэргэ туругуруоҕуҥ!
Ону мин итэҕэйэбин диэммин,
Ону мин эрэнэбин диэммин
Төбөбүн нөрүтэн андаҕайабын,
Төрөөбүт тылым!