Г.Н. Саввинов аатынан культура уонна сынньалаҥ паарката
Аҕа дойду сэриитэ бүтээтин эһиилигэр, 1946 сыллаахха саас ССКП обкомун командировкатынан сэрии кыттыылааба, «Бойобуой Кыһыл Знамя», икки «Кыһыл сулус» орденнар кавалердарa Дормидонт Григорьевич Данилов Сунтаарга кэлбитэ. Кини оччолорго ыччат Бүтүн Союзтааҕы Ленинскэй комсомол Союһун обкомун байыаннай үлэҕэ секретарынан үлэлиирэ. Дормидонт Григорьевич оройуон киинигэр культура уонна сынньалаҥ пааркатын тутуохха наада диэн боппуруоһу көтөхпүтэ. Оччотооҕу коллективтар аҕыйах үлэһиттээх этилэр, комсомольскай тэрилтэлэр чилиэннэрэ эмиэ элбэҕэ суоҕа. Ыччатын ахсаанынан, илии үлэтигэр дьоҕурдарынан сыымайдаан райпотребсоюз комсомольскай тэрилтэтигэр тохтообуттара. Манна секретарынан Иван Тереясов үлэлиирэ. Дормидонт Данилов этэн-тыынан, тылын ылыннаран Сунтаарга сынньалаҥ пааркатын тутуутугар үлэлииргэ уонна оройуон киинин ыччаттарын барыларын бу үлэҕэ ыҥырарга комсомолецтар биир санаанан уураах ылыммыттара.
Оройуон киинин комсомолецтара, эдэр ыччата тутатына өйөөбүттэрэ. Үлэни былааннааһын, тэрилтэлэринэн сорудахтары, графиктары тиэрдии, учаастактары кэмнээн, туттарыы, парка сирин, тутууларын, стадиону, суоллары, аллеялары кээмэйдээн былааннааһын үлэтэ өрө күүрэ түспүтэ. Маны барытын Дормидонт Григорьевич тус бэйэтинэн ыйан-кэрдэн салайбыта.
Паарка ол 1946 сыллааҕы сайын сүнньүнэн бүппүтэ: күрүөлэммитэ, стадион дэхсилэнэн сүүрэр суола оҥоһуллубута, паарканы уhаты-туора эргиччи ойуур иһинэн аллеялар оҥоһуллубуттара, концертыыр эстрада, киоскалар, трибуна тутуллубуттара, ыскамыайкалар, беседкалар баар буолбуттара. Эһиилигэр, 1947 сыл сайыныгар, Саха АССР 25 сылыгар аналлаах улахан бырааһынньык, ыһыах бу пааркага ыытыллыбыта.
1994 с. паарканы бырайыактаан оҥорбут норуот маастара, архитектор Григорий Николаевич Саввинов аата иҥэриллибитэ. Билиҥҥи кэмҥэ паарка тупсан, саҥа элбэх тутуулара эбиллэн, аныгы олох сиэринэн сайдан, киэркэйэн иһэр. Дьон-сэргэ түмсэн сүргэтэ көтөҕүллэр, көрү-нары көҕүлүттэн тутар, кута-сүрэ тохтуур түһүлгэлэрдээх Добун түһүлгэҕэ ыһыах аһыллыыта, түмүктэниитэ, спортивнай күрэхтэр ыытыллаллар; Дорҕоон түһүлгэҕэ ырыа чаҕаан сатарыыр; Бүччүм түһүлгэҕэ баянынан үҥкүүлэр сылын ахсын кэхтэн биэрбэккэ өрө тэйэллэр; Тойон түһүлгэҕэ оhуокай оройуттан тутуллар.
Кыайыы ыһыахтара.
Сунтаарга 60 сыллааҕыта буолбут ыһыахтарга анаан 428 биэ ыаммыт, кымыс иhэргэ аналлаах 6146 иһит-хомуос туттуллубут. Ыhыахха быһа барыллаан 12413 киhи сылдьыбыт.
Оччотооҕуга Сунтаар оройуонун нэһилиэнньэтин ахсаана 1945 сыл тохсунньу 1 күнүгэр 13794 киһи эбит.
Аҕа дойду сэриитин ыар сылларыгар саха норуота өбүгэ саҕаттан илдьэ кэлбит бырааһынньыга — ыһыах ыытыллыбатаҕа. Үөрэр-көтөр, ыһыахтыыр быһыы-майгы cyoҕа. Үөһэттэн ыйыы-кэрдии кытаанах этэ. 1945 c. өстөөх урусхалланан, дьон норуот баҕарбыт баҕата — күүтүүлээх Улуу Кыайыы өрөгөйдөөх күнэ үүммүтэ. Кыайыыны уhансыбыт тыыл олохтоохторо эйэлээх олох эргиллэн сүргэлэрэ көтөҕүллүбүтэ, үөрүүлэрэ үрдээбитэ. Hyc-xac олох саҕаламмыта.
1945 с. ыам ыйын 14 күнүгэр партия Саха сиринээҕи обкомун холкуостарга Кыайыы ыһыахтарын ыытар туһунан уурааҕа тахсыбыта. Биhиги оройуоммутугар ыhыахха бэлэмнэнии эрдэттэн нэһилиэктэринэн барбыта. Бэс ыйын саҥатыттан биэлэр ыаммыттара, кымыстааһын саҕаламмыта. Мантан аллара ханна, хаһан Кыайыы ыһыахтара ыытыллыбыттарын тустарынан ааҕааччыларбытыгар билсиһиннэрэбит.
Элгээйи Угут Күөлүгэр «Коминтерн», «Правда», «Тельман», «Молотов», «Калинин» ааттарынан колхозтар бэс ыйын 21-22 күннэригэр ыһыахтаабыттар. Ыһыахха мустуу көхтөөx 2500-3000 киhи кэлбит. Ыһыах миэстэтин олус үчүгэйдик киэргэппиттэр. Үөрүүлээх мунньах кэнниттэн ыһыахха кэлбиттэри киэҥник төгүрүччү түөлбэлээн олордон баран, кымыһы иhэрдии буолбут. Оҕолор «Кымыс үҥкүүтүн» толорбуттар. Ол кэнниттэн чороону Сталин доруобуйатын туһугар көхтөөх бастакы «ураа» хаһыыны кытта испиттэр. Ыһыах икки күнүн устата ити курдук, кымыс маассабай иһиитэ буолбут. Уопсайа 60 биэ ыанан, 3 тонна биэ кымыһа иһиллибит. Кымыс иһитэ-хомуоһа элбэҕин, онно сөҕүөҥ этэ. 1000 чороон, 200 балхах, 60 ымыйа, 70 матаар, 30 саҥа туос ыаҕыйа бэлэмнэммит. Ат сүүрдүүтүгэр 7 ат күрэхтэспит. Кыайыылаахтар бары, кыpa да буоллар, харчынан бириэмийэлэммиттэр.
Хадан нэһилиэгин бэрэссэдээтэлэ А.Иванов ыам ыйыгар райкомҥа нэһилиэккэ ыhыаҕы ыытарга көҥүллэтэр көрдөһүү киллэрбит. Көрдөһуу ылыныллыбыт. Хадаҥа Кыайыы ыһыаҕа «Энгельс», «Чапаев», «Красная поляна», «Толстой”, «Кыhыл сулус» колхозтар холбоһоннор Агдаарыга буолбут. Бэс ыйын 19-20 күннэригэр 400-чэ киһи кэлбит. 29 биэ ыанан, 21 центнер кымыс иһиллибит. Хорчуоппа тэриллибит. Илии-атах оонньуутугар 40 киhи кыттыбыт, онтон 18 киhи бириискэ тиксибит.
Үҥкүү тылын этиигэ Степанов Роман Михайлович (Чапаев) бастакы миэстэни, иккиһи — Васильева Александра Афанасьевна (Толстой) ылбыттар. Тустууга бастакы бириэмийэни Павел Винокуров (Энгельс), иккиһи — Степан Кугасов (Энгельс) ылбыттар. Күүкэй нэһилиэгин колхозтара холбоһоннор бэс ыйын 21 күнүгэр сарсыардаттан ыкса киэһээҥҥи диэри дуоһуйа ыһыахтаабыттар. Күн устата кымыс иһиитэ, эт, чэй хорчуоппата тэриллибит. 32 биэ ыанан 29 центнер бэлэмнэммит, 51 киилэ арыы, 11 киилэ сүөгэй, чэй ороскуоттаммыт, 4 сүөһү өлөрүллэн сиэммит. Ыһыахха 1200 киһи мустубут. Ыаллыы нэһилиэктэртэн тиийэ кэлбиттэр. Ат сүүрдүүтүгэр 5 ат кыттыбытыттан бастакы «Большевик» колхоз ата ылан 200 солк. харчынан бириэмийэлэммит, иккискэ — «Коммунар» колхоз ата.
Эр дьон тустуутугар бастакы миэстэбэ III Бордоҥтон Антон Егорович Ноговицын Күүстээх Онтуоска (150 солк.), иккискэ Түбэй Дьаархантан Степан Григорьевич Михайлов — Сыыйыы Ыстаппаан (100 солк.), үһүскэ учуутал Михаил Трофимович Алексеев Чүүччү кыламан (75 солк.) тахсыбыттар. Дьахтар тустуутугар бастакы бирииһи Бутукайтан Екатерина Саввична Фомина — Чыамаһын кыыһа ылбыт. Сүүрүүгэ бастакы миэстэҕэ эр дьонтон Александр Михайлович Петров — Баһыак уола (Тубэй — Ыгыагта), дьахталлартан Екатерина Фомина тахсыбыттар. Үҥкүү тылын этиигэ бастакы бирииһи Николай Анисимов, иккиhи Анна Ксенофонтова (Түбэй Дьаархаттар) ылбыттар, ыччаттарта Мочууһунтан Давыдов, Федоров 30-туу солкуобай харчынан бириэмийэлэммит. Тойбохойго ыһыах Арыыга буолбут. Ыһыахха 1200 тахса киhи мустубут. Бэс ыйын 5 күнүттэн 46 биэ ыаммыт, 27 буочука (3 тонна кэриҥэ) кымыс бэлэмнэммит. Кымыс араас иһит хомуллубут, иһэргэ анаан барыта 528 туос мэмэһээн тигиллибит. Ас-үөл хорчуоппата элбэх эбит. 6 сүөһү өлөрүллүбүт. Нэһилиэктэринэн 11 түөлбэлээн олорон кымыс иһиитэ буолбут, ким төһөнү иһэринэн.
Түөрт километр сиргэ буолбут ат сүүрдүүтүгэр баара эрэ 8 аты кытыннарбыттар. Дьаарханнар Арыылааҕы кытта кыттыһан Уулаах Атах диэн сиргэ (Уһун күөл) икки күн устата улахан ыһыаҕы ыспыттар. Бу (отчуокка сурулларынан) 3000 киһи сылдьыбыт. Манна оройуон 37 колхоһун дьоно ыраахтан чугастан аттаах, сатыы бары мустубут. Били, этэргэ дылы, улуу тунах ыһыах ыһыллыбыт. Ыһыах күнүс 3 чаастан үөрүүлээхтик аһыллыбыт. Партийнай, комсомольскай тэрилтэлэр бэрэстэбиитэллэрэ, фронтовиктар, бастыҥ үлэһиттэр эҕэрдэ тыллары эппиттэр. Киэһэ 5 чаастан 8 чааска төбүрүөннээн олорон кымыс иһиитэ саҕаламмыт. Уопсайа 12 сүөһү өлөрүллүбүт. Чааһынай ас-үөл хорчуоппата элбэх эбит. «Сталин суола «Пятилетка» колхозтар оройуонтан тахсыбыт мааны — талба ыалдьыттарга босхо аһылык тэрийбиттэр. Ыhыахха анаан 75 биэ ыаммыт, 5 тонна кымыс иhиллибит. бэлэмнэнэн иһиллибит.
Киэhэтин “Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхоттон оонньоон көрдөрбүттэр. Дьон-сэргэ кэрэхсэбилин ылбыт, уопсай астыныыны, дуоһуйууну ылбыт.
Араас күрэхтэһиилэргэ 60 киһи кыттыбыт, онтон 23 киһи бириистээх миэстэҕэ тиксибит. 3 км сиргэ сүүрүүгэ 5 ат кыттыбытыттан 2-тэ бирииһи ылбыт. Сиэллэриигэ 3 аттан биирэ бириэмийэлэммит. Оччотооҕуга, 65 сыллааҕыта, оройуоҥҥа Улуу Кыайыы өрөгөйдөөх ыһыахтара балачча тэрээһиннээхтик, өрө көтөҕүллүүлээхтик, көхтөөхтук ыытыллыбыттарын үөһэ аҕалыллыбыт чахчылар (архыып докумуоннара) кэрэһилииллэр.
Ол ыһыахтарга сылдьыбыт саҕа сананан олорон, дьон-норуот үөрбүт, өрө көтөҕүллүбүт, харахтыын-сирэйдиин сырдаабыт, бырааһынньыктыы таҥныбыт-симэммит мөссүөннэрин, миэстэтигэр, бу баардыы көрөр курдуккун. Ohyокай дуораана кулгааххар иһиллэргэ, хорчуоппа мип-минньигэс сыта-сымара муннугар сабыта биэрэн кычыгылатарга дылы, ыһыахчыт дьоҥҥун-сэргэҕин, үөлээннээхтэргин, доҕотторгун, табаарыстаргын кытта ыксалаһа, төбүрүөннээн олорон арыылаах кымыһы баҕаҥ ханыар диэри дуоһуйа испит саҕа сананаҕын.
Семен Филиппов, суруйуута
Сунтаар сонуннара
28.03.2005 с.
Арыҥах Арыылаах Кыайыы ыһыаҕа
1945 сыллааҕы кыайыы сааһыгар, Арыҥах Арыылааҕар кыайыы ыһыаҕын тэрийэн ыытар комиссия председателэ этим. Эрэйдээх кэмнэри кэннибитигэр хаалларан, дьоллоох-үөрүүлээх кэмҥэ кэлэр күннээх эбиппин. Охсуһуу кыргыһыы сиригэр хаан халыйара уурайда, тулаайахтар, огдооболор иэдэстэригэр харах уута сүүрэрэ тохтоото. Ийэлэр, маҥнай утаа түннүккэ тураллара, ааны кэтэһэллэрэ суолга тахсан барбыт сирин уһун күн одуулаан туох эмит сураҕы истиэн баҕаралара уурайда.
Аан дойдуну аймаабыт алдьархайдаах сэрии уурайда. Ол сэрии биһиги кыайыыбытынан түмүктэммитэ ордук үөрүүлээх. Бу дьолу өлөр тиллэр охсуһуунан ситистибит.
Сэрии бириэмэтигэр тыылга орпуттар кубарыйбыт иэдэстэрэ үөрүүттэн итийэ тэтэрбит. Арыылаах эбэҕэ киhи аймах оннун-туойун булан олохсуйан олоруоҕуттан, ыһыах ыһан көрү-көҕүлүттэн тутан кэлбитэ. Арай бу ааспыт алдьархайдаах сэрии сылларыгар. Санаабытыгар күн аҥаардаан мустан ааһар этибит. Мас-от көҕөрө чэлгийбит, көтөр apaaha кэлбит, чыычаах ыллыыр. Бу кыайыы маҥнайгы ыһыаҕар сэрии алдьархайдаах уотуттан ордон кэлбиттэр, тыылга хоргуйуу кыһалҕатыттан ордон тулуйбуттар үөрэ-көтө мунньустан, бу күөх чэчири астылар, үс сиргэ сэргэ туруордулар, икки колхозка 8 биэни тутан кымыс оҥоттордулар. Оҕустарынан тиэйэн киллэрэн, сэргэлэргэ сыhыары уhааттары уурдарбыт. Ыаллартан чороон хомуттаран, уһааттаах кымыс таһыгар уурдарабыт. Кыайыы маҥнайгы ыһыаҕар Хаҥалас, Мочууhyн, Күүкэй нэһилиэктэриттэн кэлбиттэр. Арай бу ыһыахха кэлбэтилэр. сэрии сиригэр геройдуу охсуhан, сырдык тыыннарын толук уурбут 102 хаан-уруу, аймах билэ дьоммут, кэлбэтилэр сэрии ыар, аччык сылларыгар кыайыыны аҕалса сылдьан, ыалдьан, аччыктаан өлбүт үтүө доҕотторбут. Өлбүттэрин иhин кинилэр биһиги үөрүүбүтүн аҕаллылар. Кинилэр сырдык ааттарыгар үйэлэргэ көлүөнэлэр төбөлөрүн нөрүтүөхтэрэ. Ыһыахха кэлбиттэр баар суох ыраас, мааны таҥастарын таҥнан, кимиэхэ туох таҥас ордубута көстөр. Эр дьоннор үгүстэр американскай торукуо ыстааннаахтар, «быттаах» бээс ырбаахылаахтар. Уонтан тахса киһи Чехословаскай улахан бачыыҥкалаахтар. Өйдөөн көрдөххө, сүүрбэччэ киһи армия кэргэттэригэр аҕалан түҥэтиллибит бэлэхтэн бааммыттар, кэппиттэр. Бу ыһыахха 9 фронтовик баара. Кинилэри уруулара-аймахтара арыаллаан сылдьаллара. Кыайыыны аҕалсыбыт буойун түөһүн медаллар күлүмүрдүү киэргэтэллэрэ. Урут медаль диэни көрбөтөх дьоҥҥо олус күндү, кэрэ этэ. Убаастыыллара бэрдиттэн буоллаҕа буолуо, буойун саллааты көрө-көрө үөрэ уулаах харахтаранынан имэрийэ көрөллөрө. Ыһыахха кэлбит дьону кэрийэ хаама сылдьан көрдөххө, бары үөрбүт көрүҥнээхтэр. Кырдьаҕас оҕонньоттор мунньустан олороннор, ааспыт кырыалаах кыһалҕаларын, өстөөх хотторбутун, өлбөккө бу үөрүү ыһыаҕар тиийэн кэлбиттэрин ырытыһаллар. Үксүлэрин чанчыгар өр сыллаах кырыалара көстөллөр. Сүүстэригэр мыччыстаҕастар эбиллибиттэр кэпсэтэллэрин быыһыгар иһиттэххэ » Ол иһин киһи өлүөн баҕарбат»,- диир саҥалара иһиллэр. Ол эрээри оҕолорун сүрэхтэрин чопчутун, ынырык сэрии хонуутугар хаалларбыт кырдьаҕастар сирэйдэригэр оспот баас суоллара көстөн ааһаллар. Аҕалара, уоллара сэриигэ баран, Ийэ дойдум, дьонум, кэргэним, оҕом иннигэр диэн өлбүт дьон ийэлэрэ күнүскү күүс үлэттэн ыран-быстан кэлэн, оҕотун хоонньоһо сытан өлбүт ийэлэр, ааннарын сабан тахсыбыт дьонун күүтэн аҥаардара буолбут ийэлэр, эрдэ огдообо буолбут дьахталлар, сэрииттэн тыыннаах кэлбит дьоҥҥо кэпсиирин ымсыыра көрө тураахтыыллара баа буолуо дуо? Бар дьоммор туһаайан, трибунаттан тыл этэбин: «Санаарҕаан санньыйар буолумаҥ, эһиги үөрэргит, эһиги дьоллоох буоларгыт иһин кинилэр охтубуттара, бу олоҕу, бу ыhыаҕы кинилэр биһиэхэ кэриэс хаалларбыттара. Ылыҕ, олорор сиргитигэр миэстэтэ ордоруҥ, кини олорсорун курдук санааҥ, үҥкүүлээн истэххитинэ уҥа өттүгүтүгэр сүтэрбит дьоҥҥут үҥкүүлэhэн иһэринии туттуҥ. Сиикэй бааскыт хаҕырдын, ыар аһыыны тулуйбут сүрэххит этирдин!
Чэйин, дьиэрэлдьитиҥ кыайыы үөрүүтүн эhиэкэйин! Чэйин, күөрэлдьитин көрдөөх ohyokaйы! Бу Эбэҕэ, бу кэриигэ Дьөҥкүүдэй арыыга үйэлэр усталарыгар ыһыах буолбута. Сэриигэ геройдар өлүүлэринэн өлбүт буойуттарбыт субу манна көрүлээбиттэрэ. Сэриигэ кыргыһыы быыһыгар саха уолаттара оhyoкайы дьиэрэтэллэрин кэпсииллэрэ. Сааскы этэрин курдук окуоппалары үрдүнэн уҥкуу тыла бэрт ыраах дуораhыйан aahapa үhү. Чэйиҥ, хаан-уруу, аймах билэ дьонум Көрүлээҥ, үҥкүүлээҥ, кыайыы ыһыаҕа үйэлэргэ аҕыраабатын», — диэн түмүктүүбүн. Арыылаах эбэбит сирин симэнэ сиппит, мичээрдии сытар ийэ дьахтары caнатар.
Тула көрдөххө, айылҕа барахсан кийиит кыыс курдук мичилийбит, кылбаарыйбыт. Олох чуумпурбутун санатан, Бэс тумуһах күөлүн уута тунаарыйа мэндээрбит.
Кыайыы ыһыаҕын күөх түһүлгэтэ төгүрүччү тардылынна. Түһүлгэ иһигэр киирэн, хааман иhэр сирдэригэр олороллоругар көрдөнһүн. Күөх кырыска норуот налыйан барар. Үс сиртэн чороонноох кымыһы тahaн, норуокка иһэрдии буолла. Хорчуоппаҕа анаан тутуллубут отуулар кураанахтар. Аччык да буолларбыт тот курдук. Mapa да буолларбыт мааны курдук сылдьаммыт көрү көҕүлүттэн туттубут.
Ити курдук кыайыы буолбут маҥнайгы ыһыаҕын атаарбыппыт. Урут араас ыһыахтарга сылдьыбыппыт, үгүс apaac аhы ahaaн чалбааттыырбыт. Мааны таҥаһы таҥнарбыт, аллаах аты мииннэрбит. Ол эрээри, бу бүгүҥҥү ыhыах курдук астыммыт, үѳрбүт ыһыахпыт суоҕа. Бука бары арааһы кэпсэтэ-кэпсэтэ сатыы дьиэлэрбитигэр тарҕаспыппыт.
Николай ИВАНОВ. Улуус Бочуоттаах гражданина.
Кутана сэл.
Сунтаар сонуннара.-бэс ыйын 6 к.- 1995
Сэрии кэминээҕи ыһыах
(Күүкэй ыһыаҕа — 1942 с. бэс ыйын 18 к.)
Дойду үрдүнэн суостаах хаан тохтуулах улуу сэрии бара турар кэмэ. Сэрии диэн тугун дьон-сэргэ этигэр-хааныгар иҥэринэн, абаккаран илбиһирэн сылдьар бириэмэтэ этэ. Оройуон салалтата ханна кыаллар сиригэр, норуокка буола турар быһыыны-майгыны билиһиннэрэн, дьон өйүн-санаатын биир сиргэ түмээри ыһыахтаан аһарарга быһаарбыт этэ.
Кутанаттан сүүрба үс буолан сатыы балтараа көстөөх мэлдьэкэҕэ ыһыахтыы бардыбыт. Онно үөттэр тастарыгар сиргэ кыһыл орбоххо былакаат суруллан ыйаммыт. Кыра дакылааттыыр сир оҥоһуллубут. Сүүрбэччэ дьоҥҥо
Биһиги эбилиннибит. Бу ыһыаҕы тэрийэн ыытарга оройуонтан Аргунов В. К. диэн эдэр, элбэх саҥалаах киһи сылдьара. Ыһыахха кэлбит дьон бары санааҕа-оноово ылларбыт курдук сиэри толорон кэпсэтэ түһээт, дириҥник үөһээ тыыналлара. Уолаттар, кыргыттар урукку курдук, имэҥнэээхтик саһыгыраччы күлсүбэттэр, хаадьыласпаттар.
Дойдубут билиҥҥи олоҕун, сэрии хаамыытын, норуот геройствотын туһунан оройуонтан тахсыбыт киһи этиитин бука бары иһийэн олорон иһиттибит. Үс сиргэ сылгы киитинэн түптэ буруолаттылар. Алгыс тылы этэригэр уола фроҥҥа сэриилэһэ сылдьар, ытык кырдьаҕаска Ырыа Сиэнчэҕэ (Афанасьев Семен Семеновичка) тыл бэриллэр. Оҕонньор чорооҥҥо кымыс кутан аҕалан биэрбиттэрин, икки ытыһынан күөйэ тутан, сүһөргэстээн олорон тыл этэн барар:
Арҕаа дойдуга арҕахтаах
Адьарай бииһин уустара,
Аҕа дойдубутун,
Атыйахтаах уу курдук
Аймаары турдулар буолбаат!
Алдьархайдаах уот сэрии
Аанын арыйда буолбаат!
Киһи киэбин сүтэрбит
Гитлер басыыстара
Кэнчээрибитин кэҕиннэрээри,
Оҕолорбутун огдолутаары,
Уоппутун умуруораары,
Өтөхпүтүн эһээри,
Өрөҕөлөнөн турбута
Төгүрүк сыл буолла.
Былыр былыргыттан
Саха урааҥхай саҕаттан,
Кэһиллибэт кэс тылбынан,
Дьоммутун, оҕолорбутун өлөттөрбүт
Тыйыс саха аатыттан
Тобуктаах сотом үрдүгэр
Токуллан олороммун,
Үс унаар түптэ ортотугар
Ынырыктаах ыар кырыыс тылы
Эттэҕим, омолуйдаҕым буоллун!
Сахалыы саҥабыт иччитэ,
Саталаах халлааны хайа тыыран,
Алдьархайдаах сэриини
Аанын аспыт адьарай аймаҕын
Арҕаҕар быһа дьулуруйуохтун!
Үгүс дьон ыар дьиппиэ саҥата,
Үмүөрүһэн тиийэн
Сытыы батас буолан
Сүнньүлэрин быһа түһүөхтүн!
(Дьон диэкиттэн оҕонньор киһи саҥата,
«-оннук, оннук»-диирэ иһиллэр).
Үрүҥ күн сирин,
Үтүө күндү олоҕун
Өҥөйбөккө умсуохтун!
Илбистээх, иччилээх,
Имэҥнээх тылбытын истэн,
Сэриитин тохтоппот буоллаҕына,
Үгүс дьон кырыыһыгар таптардын!
Икки чанчыгар
Чээкэй өлүү дьиэлэннин,
Күлтэгир харахтарын
Тэһитэ уулаатын!
Илиитэ, атаҕа сидьиҥ
Ыарыы буолан сиритэ сытыйдын!
Этэр эт чоруун тыла
Эппэт кэлэҕэй буолан
Кэтэҕэр чороччу таттын!
Иирэр өлүү буолан
Иннин кэннин билбэккэ,
Ийэ кутун буор туппатын,
Салгын кутун салгын туппатын,
Эттээх тириитин уот салаатын,
Киһиттэн төрөөбүт киибэс буоллаҕына,
Дьахтартан тахсыбыт дьабын буоллаҕына,
Кырыыс тылбыт
Кыырайан тиийиэхпитин,
Эппит тылбыт
Этиҥнээх чаҕылҕан буолан
Ийэ сирбитин уҥуордаан,
Атахтарыгар адаҕа,
Моойдоругар холуокка буолуохтун.
Көрөр харахтарын салахай сабыахтын,
Кырдьык иһин охсуһар
Кыһыл былаах сирдьиттээх
Сталин армията кыайыахтын!
Партия сирдьиттээх
Улуу нуучча доҕордоох
Уҥа ытыһынан сирэйин ньылбы имэринэн баран, тура үрүөтээн түптэлэргэ кымыһыттан куппута. Истэн олорбут дьон үөһэ тыынан, улаханнык астынан, өстөөҕү кыайбыт caҕa сананан, аҕыйах да буоланнар үҥкүүлээн барбыттара. Ыһыах сиэрин толорон, сырсыы, куобах, буур кылыы буолбута. Ити быыһыгар грамофон турбатынан партия ыҥырыытын ааҕан доргуппуттара. Киhи барыта өһү-сааһы ситиһэргэ иитиллибит, тыйыс көрүнээхтэрэ. Оргууй аҕай, кимтэн туох диэн сурук кэлбитин сураһаллар. Сотору борохуот аал кэллэр эрэ, сэриигэ барарга бэлэм сылдьалларын кэпсэтэллэр. Нэһилиэккэ үлэ кыаттарбат, дохуот суох, аччыктааһын баран эрэр диэн ким даҕаны саҥарбат. Дьоммут сэриилэhэр сиргэ тиийэн кыргыһа, өлө тураллар. Манна сэриитэ суох сиргэ сэттэ киһи үлэтин үлэлиэхпит, үлэ ыараханын, аччыктааһыны тулуйуохпут, туох баарбытын дойду туһугар, кыайыы туһугар биэриэхпит диэн биир тыйыс санаалаахтар.
5-6 оҕонньоттор чохчолоһон олороннор: — Этиллэр тыллар бары кэриэтэ иччилээхтэр, дойдубут араас омуктара биир тылынан, биир санаанан этэн турдахпытына, туохтаах да тулуйуон сатаммат, сотору кыайыы буолуо, түүл-бит, санаа-оноо ону туоһулуур, — дэһэллэр.
Ас атыыта, хорчуоппа диэн олох даҕаны суоҕа. Ыалга сылдьыах иһин аһылыктара суоҕа биллэр. Күнүс кыра кымыс иһиллибитэ, ол үрдүнэн ким даҕаны аччыктаабыт быһыыта биллибэт. «Этиллибит тыллар имэҥнэрэ иҥнэн, кыайыахпыт»,- диэн — санаалаах тарҕаспыппыт.
Николай ИВАНОВ, улуус Бочуоттаах гражданина.
Кутана сэл.
Сунтаар сонуннара
17.06.1995 сыл.