Бэс ыйын 2 күнүгэр Сибиэрэп аатынан култуура киинигэр улууспут дьонугар-сэргэтигэр, ордук кэнчээри ыччакка сүдү бэлэх буолар “Албан аат эйиэхэ – учууталга, көмүскээччигэ!” диэн дьоһуннаахай кинигэ сүрэхтэннэ. 1932 сыллаахтан улууска алын сүһүөх үөрэхтээһини саҕалаабыт, уоттаах сэриигэ кыттыбыт, көҥүлү көмүскээн олохторун толук уурбут, эргиллэн кэлэн үөрэҕи-билиини сайыннарбыт учууталларга ананар кинигэни улууспут биир биллэр кыраайы үөрэтээччитэ, култуура, үөрэҕирии бэтэрээнэ, СӨ култууратын, үөрэҕириитин туйгуна Зинаида Иванова өр сылларга дьаныардаахтык, тулуурдаахтык, соруктаахтык хомуйан, таҥан таһаарда. Кинигэ махталлаах үөрэнээччилэр ахтыыларыгар олоҕуран, архыып уонна эрдэ тахсыбыт кинигэлэр матырыйаалларыттан туһааннаах чахчылары хомуйан-наардаан суруллубут. Биһирэми олус истиҥник Л. Попов аатынан киин бибилэтиэкэ библиография уонна кыраайы үөрэтэр салаа сэбиэдиссэйэ Мария Иванова иилээн-саҕалаан ыытта.
Биһирэмҥэ фронтовик-учууталлар тустарынан тахсыбыт кинигэлэр быыстапкалара туран, тэрээһини ситэрэн-хоторон биэрдэ. Ыҥырыылаах ыалдьыттар – улууспут аҕа баһылыга Анатолий Григорьев, үөрэҕирии салалтатын салайааччыта Борис Васильев, бу кинигэ тахсыахтаах диэн идиэйэлээн, улахан сорук туруорбут лицей-интэринээт директора Олег Сосин, кинигэ тахсарыгар улахан күүс-көмө буолбут үөрэҕирии түмэлин салайааччыта Альбина Григорьева, тэрилтэ салайааччылара, буойун учууталлар сыдьааннара, үөрэнээччилэрэ, Зинаида Яковлевна чугас дьоно-сэргэтэ кэлэн истиҥ эҕэрдэлэрин, дириҥ махталларын тиэртилэр. Зинаида Яковлевнаны кытта алтыспыт, кинини билэр эрэ дьон бары кини туруу үлэһитин, туохтан да иҥнэн-толлон турбакка, олох араас ыарахаттарыттан чаҕыйбакка, туруоруммут сыалын ситиһэр киһи буоларын, ол да иһин маннык баай ис хоһоонноох кинигэ күн сирин көрөр дьылҕаламмытын бэлиэтээтилэр.
Сунтаар улууһуттан Аҕа дойду көмүскэлигэр барыта 131 буойун-учуутал сороҕо бэбиэскэ тутан, сороҕо бэйэтэ тылланан уоттаах сэриигэ барбыттара. Олортон 58 буойун кыргыһыы толоонугар охтубут, 73-һэ дойдутугар эргиллэн кэлэн, улуус общественнай-политическай олоҕор инники күөҥҥэ сылдьар тумус туттар дьоммут буолбуттара. Хомойуох иһин, элбэх киһи сэриигэ ылбыт эчэйиилэриттэн олохторо уһаабат дьылҕаламмыттар. Зинаида Яковлевна кинигэтигэр бу дьоннор тустарынан “төрөөбүт, сэриигэ барбыт, өлбүт/эргиллибит” диэн “сухой” информациянан муҥурдаммакка, дьон ахтыытыгар олоҕуран, кинилэр киһи, личность быһыытынан арыллыбыттара, хайдах-туох санаалаах дьон төрөөн-үөскээн олорон ааспыттарын баар чахчыларга сигэнэн сурукка тиһиллибиттэрэ олус кэрэхсэбиллээх. Хас биирдии буойун туһунан суруйуу кэннэ кини туһунан ханнык информация хантан ылыллыбытын ыйар сигэлэрдээх. Хайа эмэ кыраайы үөрэтээччи эбэтэр учуутал ханнык эбит сыдьаана кини туһунан суруйуулары кэбэҕэстик булар кыахтаах. Онон кинигэни кытта билсибит дьон энциклопедия курдук көрүөххэ сөп диэн сыаналаатылар.
Кыайыы 75 сылыгар лицей директора Олег Константинович буойун-учууталлар тустарынан матырыйаал хомуйуохха диэн педколлективыгар сорук туруоран, үөрэнээччилэр учууталлардыын улуус нэһилиэктэрин кэрийэн, фронтовиктар үөрэнээччилэриттэн, аймахтарыттан информация хомуйан саҕалаан, улахан бырайыагы саҕалаабыттар. Бырайыак салайааччытынан оччолорго лицей бибилэтиэкэринэн үлэлии сылдьыбыт Зинаида Яковлевна анаммыта. Хомойуох иһин, хамсык мэһэйдээн, бырайыак үлэтэ тохтуу быһыытыйбыт. Олег Константинович эппитин курдук, арай Зинаида Яковлевна эрэ тохтоппотох, дьиэтигэр олорон өссө күүскэ үлэлээбит.
Кинигэ 31-ис сирэйигэр Бүлүүттэн ыҥырыллан барбыт, 1942 с. кыргыһыы толоонугар охтубут, ханна көмүллэн сытара биллибэт дьикти дьарыктаах учуутал Бекренев Евгений Ильич туһунан А.Г. Иванова сонордоһон булбут матырыйаалыттан бэрт кылгас суруйуу баар. Евгений Ильич Үөһээ Бүлүүгэ үлэлии сылдьан көтөр самолет моделын оҥорон сөхтөрбүтүн, онтон кэлин ханнык да суолтан иҥнэн турбат тиһиликтээх велосипед айбытын, кэлин онтун Бүлүү өрүс устубутун кэннэ икки бириһиэнтэн оҥоһуллубут поплавок икки ардыгар олордон баран атаҕынан үктээн эрдиллэр гынан баран, онтунан Бүлүүлээн хаалбытын туһунан суруллубут. Биллиилээх суруйааччы Борис Лунин “По следам вилюйского узника” кинигэтигэр Евгений Ильич ууга устар велосипед оҥостон, Үөһээ Бүлүү Намыттан Бүлүүгэ диэри 100 км айаннаан тиийбитин, ону таһынан тыаллаахха тыал көмөтүнэн, оттон тыала суохха атах тэбэринэн айанныыр вездеход оҥорон саҕалаабытын суруйан хаалларбыт. Олег Константинович бу сүрдээх мындыр толкуйдаах учуутал аатынан техническэй НПК оҥорор наадалааҕын, буойун сырдык аатын үйэтитиигэ үлэни ыытыахха диэбитин, ону таһынан, үөрэҕирии салалтатын салайааччыта Борис Николаевич бу кинигэнэн аны күһүн нэһилиэк оскуолаларынан патриотическай уруоктары ыытыахпыт, тимир көлөнөн хааччыйыахпыт диэн этии киллэрбитин бары сэргии иһиттибит.
Суруллубут – суоруллубат. Улуу Кыайыы 80 сылыгар күндү бэлэх буолбут бу кинигэ кэнчээри ыччаты иитиигэ улахан суолталааҕын таһынан, эдэркээн саастарыгар алдьархайдаах сэриигэ олохторун толук уурбут, бэйэлэрин кэннилэриттэн оҕо-уруу хаалларбатах көмүс буукубанан суруллар фронтовик-учууталларбыт үтүө ааттара үйэтитиллэр үлэтэ күн сирин көрбүтүнэн Зинаида Яковлевнаҕа дириҥ махталбытын тиэрдэбит.
Марианна Поскачина,
киин бибилэтиэкэ библиография уонна кыраайы үөрэтэр салаа үлэһитэ
