САНДААРЫЙА
ӨЛБӨТ ТЫЫННААХ ХАРТЫЫНАЛАР
(Кыыл Уолун үҥкүүлэрэ)
Мин сир дьонуттан
олус дьоллоохпун диибин –
Истэрим ыһыах ахсын
күөх халлааҥҥа өрө дьулуһар
дуолан-чугдаа эһиэкэйи.
Өрүкүйэ сөҕөрүм
үрүҥ түүн аалай имэ
Ойор күммүт сарыалынаан
силбэһэрин.
Оҕо дууһабар чэчир анньа,
догдоон тыаҕа дьикти куолас.
Тохтообокко чуордук кэҕэ
чоргуйара.
Уйулҕабар, куппар
иҥэн хаалтар
Күрүөх-билэ дьонум
мустан,
Сөхпүт тыыннаах хартыыналарын
Хамсыыр өҥнөөх кырааскалара.
Маҥнайгы хартыына “Хотой үҥкүүтэ”
Өҥүрүк куйаас үүммүтэ,
Ыһыах этэ.
Төбүрүөннээн олорор
Дьон ортотугар
Уол “Хотой үҥкүүтүн” толороро.
Кини харахтарын
Хоодуот кыымнарыгар,
Күүрбүт быччыҥнарын
Көҥүл хамсаныытыгар
Мин өбүгэм кута көстөрө,
Мин өбүгэм кута үҥкүүлэһэрэ.
Уонна уол буолан өрө көтөрө,
Сабарай кынаттарыгар уйдара.
Чыҥыргыыра, чыҥыйара үөрэ,
Өрүкүнэйэрэ кулан сүрэҕэ.
Төлөннүрэрэ, умайара тилэҕэ –
Холорук этэ кини битиитэ.
Мин өрүү өйдүүбүн ол хомпоруун
хотойу,
Мин өрүү көрдүүбүн ол модун
көстүүнү,
Мин өрүү түһүүбүн ол дуолан
көтүүнү!
Иккис хартыына “Кыталык үҥкүүтэ”
Маҥан хаардыы аргыый уста,
Дайар, көтөр Кэрэчээнэ.
Салгын кытта сандаарыйар,
Сүрэх тохтоон талбаарыйар.
Кынтаҕаркаан, кылбаҕаркаан
Кыталыкчаан туналыҥнаан,
Үс хаттыгастаах бүтэй халлаан
Үүт былытыттан сиргэ түстүөҥ?
Үрүлүйэр кырпа долгун
Оонньуур көмүс кынаттаргар.
Ыраас санаа кыымын ыһа,
Күлэр чаҕыл харахтаргар.
Сибэккилээх күөх хонууга
Сырдыы, иэйэ, мичилийэ,
Кыталыкчаан үҥкүүлүүр,
Күн күлүмэр сөтүөлүүр.
Үһүс хартыына “Удаҕан үҥкүүтэ”
Алаарыйар күннүү,
Сандаарыччы көрбүт
Алаҕаркааан харах.
Дөлүһүөнүм угун
Сибэккитин курдук
Тэтэгэркээн иэдэс.
Дьирибиниир кустук
Күлүмүрүн курдук
Туналҕаннаах сирэй.
Имигэсчэй талах
Эриэккэһин курдук
Курбачыйар таһаа.
Этиҥи, халлааны
Суулларыах айылаах
Эккириир илбис.
Дапсыйар, кыырар
Холорук тэҥэ
Ытыллар дүҥүр.
Үс дойду туох муҥун
Барытын ыраастыах
Үп-үрүҥ былаайах.
Ол этэ удаҕан –
Угуйар умсулҕан,
Ыһыллар чаҕылҕан.
«ОҺУОР ҮҤКҮҮТЭ» — ТАПТАЛ ҮҤКҮҮТЭ
“Оһуор үҥкүүтэ” Тураҥнаахха олорбут Чыпчыххайдаах удаҕан туһунан номоҕу кытта ситимнээх. Кини күҥҥэ көрбүт сүрэҕин чопчута, көрдөр хараҕын дьүккэтэ, көтүрдэр тииһин миилэтэ буолбут, алта ый алтыспыт
CАРГЫЛААНА ГОЛЬДЕРОВА – САРГЫ КУО:
САНДААРЫЙА ОҺУОР –ДЬАРҔАА САРЫАЛ УРАҺАТЫГАР
1
Олох айыы ситимэ күн аайы өрүллэр. Ол аайы,төлкө өрүһүн устун тохтообот айаммытыгар аргыстаһар, алтыһан ааһар аргыстарбыт, сирдьиттэрбит да көстөн иһэллэр.Хонон турдахпыт ахсын, күнтэн күммүт тиһиллэн, биирдэ өйдөөн, кэннибитин хайыһан көрбүппүт сыл-хонук арааһа көтөллөнөн ааспыт,оҕо саас, эдэр саас урукку үйэ улаҕатыгар саспыта быданнаабыт.Ол ааспыт кэм быыһын сэгэтэн, Сандаарыйа дьүөгэбин кытта истиҥ доҕордоһуубут түөнэ маҥан түһүлгэтигэр-салгын куппунан да салаллан тиийэ охсор айаҥҥа туруннум.Оччолорго эдэр, кэнэн , кэрэ да буоллахпыт…Чахчыта да оннук эбит.Александраҕа анаммыт хоһооммор суруйбуппунуу:
Оһуордаах ыйдаҥа туһунан
Ырыаны айаҥҥын ыллыырыҥ.
Күөх түүл дьүһүйбүт үҥкүүтүн
Эн эрэ толорору сатыырыҥ.
Ыйтан түспүт, сиртэн үүммүт
Нарын, уйан Туйаарыма Куо
Эн этиҥ күн сирин симиир сибэкки,
Эн этиҥ уолан сүрэҕин уматар дьикти!
2
Оонньоон улаатар оҕо саастан үөрэнэн сайдар эдэр саас кимиилээх кэмэ тиийэн кэлэр.Анал арыллар, дьоҕур тобуллар, илгэлэнэн олорор идэни талар эдэр саас – эрэл саас. Дьэ, маннык тургутуулаах кэмҥэ дьүөгэлэспит дьүөрэ кыыһым – сиртэн тэйбит курдук кэрэ бэйэлээх Александра Григорьева-Сандаарыйа буолбута. Кинилиин 1976 сыллаахтан СГУ историко-филологическай факультетын саха салаатыгар бииргэ үөрэммит дьоллоох эбиппин.Александра бу үөрэххэ киириэн иннинэ Дьааҥы улууһугар тиийэн хас да сыл учууталлаабыт этэ.Мин бэйэм курдук саҥардыы оскуоланы бүтэрбит Ольга Варламованы (кэлин саха поэзиятыгар Умсуура –диэн аатынан киирбитэ) биир саастаах мэник-тэник соҕус дьон, өссө да оҕо саастан тутуһан школьнай формабытын бастакы симиэстиргэ диэри кэппиппит быһыылааҕа.Кураторбыт Василий Никитич Протодьяконов.Кини уоттаах-күөстээх лекциялара,саха литературатын классик суруйааччыларын айар үлэлэрин өйүн-сүрэҕин нөҥүө аһаран сэһэргиир үөрэхтэрэ – учуутал бэйэтин идэтин аналын быһыытынан ылыммыт буоллаҕына сатарыыр саҥата да , кырдьыктаах санаата да ылыннарыылаах буоларын өйдөөбүтүм.
3
Ол дьикти сааска, сорох кистээн, сорох аһаҕастык хоһоон, кэпсээн суруйуутугар холонор оҕолор биирдэ өйдөөбүппүт учууталбыт, литературнай критик, суруйааччы Егор Петрович Шестаков – Эрчимэн салайар “Сэргэлээх уоттара” литературнай түмсүүгэ сылдьар, дьарыктанар буолбут этибит.Онтон салҕыы, үрдүкү куурустарга үөрэммит кэммитигэр, Сандаарыйалыын поэзияҕа айаммыт ыллыктара ыпсыһан, аны бэйэбитигэр эрэ бүөмнээн ” Куорсун”-диэн ааттаах бэйэ-бэйэбитигэр хоһооммутун ааҕар, санааларбытын үллэстэр түмсүүлэнэ сылдьыбыппыт.Ол түмүгүнэн, биирдэ эрэ да буоллар стенгазета оҥорон факультеппыт истиэнэтигэр ыйаабыппыт быһыылааҕа. Уонна иккиэн “Эдэр Коммунист”хаһыакка сиэттиспитинэн тиийэн, хаһан эрэ бэчээттиэхтэрэ диэн эрэнэн хоһооннорбутун хаалларбыппыт.
Сайын үгэннээн турдаҕына, “Эдэр коммунист” литературнай балаһатыгар иккиэммит хоһоонноро тахсыбыттар этэ. Бу хоһооннору мелодист Светлана Петрова таба көрөн, сөбүлээн ааҕан ырыа оҥорон кынаттаан көтүппүтэ.Ол Александра “Күөх түүл” , мин “Ардахха санаа “ хоһооннорбутугар олус истиҥ, кэрэ матыыптаах, Светлана Петрова айан хаалларбыт ырыалара.Кини, төһө да кылгас олоҕу олорон аастар кэми кытары тэҥҥэ айанныыр кэрэкэ ырыалары айбыта, билигин да куйаар ситимигэр иһиллэ турар, дьоро киэһэлэргэ да ылланар — сүрэхтэн сүппэт үйэлээх ырыалар буолбуттар.
Ити курдук, айар куппут үрүҥ куорсуннарын үүннэрэн — ыраах айаҥҥа дайыппыт эдэр сааспыт илгэлээх иэйиилэрэ, ымыылаах ырыалара аан аартыкпытын арыйсыбыттар, тылы тыыннаан айымньы айар умсулҕаны уһугуннарбыттар, ийэ тылынан иэйэр-куойар , ыллыыр-туойар үйэлээх таптал сарыалларын умаппыттар…
4
Уран тылга умсугуйан, ардыгар утуйар ууну да умнан,хоһоон хонуутугар дугунар, поэзия сулустаах халлааныгар Пегас атынан дайытар бу эмиэ дьикти дьол эбээт! Оччоҕо күөх түүл күөнүгэр таптал сибэккитэ тыллар, оһуордаах ыйдаҥа түннүккүн сырдатар, илэ уонна түүл олоххо силбэһэр,ырыа уонна ыра сүрэххэ ыаллаһар…
Тылынан уус уран айымньыны суруйар дьоҕур – удьуорунан утумнанан , төрүт өбүгэлэртэн төрдүлэнэн – кэрэ бэлэх буолан дьылҕабыт кэриэн ымыйатыгар угуллан кэлэрин билигин биһиги өйдүүр да, махтана ылынар да барҕалаах сааспытыгар үктэнэн олордохпут.Ол курдук Сандаарыйа хаан уруу аймаҕын, улуу таайын Сергей Зверевы оҕо эрдэҕиттэн тойук туойарын, оһуохай этэрин истэ сэргэҕэлээн улааппыт. Иччилээх тылынан илбиһирии, күннээх тылынан күлүбүрэччи умайыы сарпахтаммыт сардаҥатыгар куустара таалан – талба талаана саҕыллар кыымнаммыт, уус тылга таптала сүрэхтэн кытыастыбыт.
Сергей Зверев уола Дмитрий Зверев “ Дьолго көтөр кынаттардаах” диэн Сандаарыйа айар үлэтин анааран суруйбут ыстатыйатыгар, аҕатын айар талаанын кытта айыы ситимнэспит Александра Григорьева туһунан субу курдук суруйбут эбит:
«Ити “Күөх түүл” хоһоон уонна таайын, Улуу Сэргэй Зверев 80 сааһыгар анаан айбыт “Аар тайҕа алгыһа” поэмата кини чаҕылхай талааннааҕын, тыл имэҥин, илбиһин иҥэриммитин, кэрэтин, дьиктитин илдьэ сылдьарын, литература айыллар сокуоннарын баһылаабытын туоһуларынан буолаллар. Манныгы алҕас айбаккын! “Айылҕа алыптаах алаһатын” кыыһа Сандаарыйа — Александра Григорьева “Күнүм уота” хоһооннорун кинигэтигэр “кылыгырыы кыынньар тыл кытыастарын бэрийэн”, “күлүмүрдэс үҥкүүтүн сарыалыгар сөтүөлээн”, “төлөннүрэр чаҕылхай ыраларын кууспалаан”, “ып-ыраас, сып-сырдык хаар кыымын, дьол кыымын” ырыатын “иэхэйчуохай” уотун ыһар. Хоһоонноро – оһуор анньар тиһигиттэн “Саха сирин кэрэ күөҕүн алакалыыр сарсыардатын арылыктаах алгыһынан”, “мандар силик”, “сэдир чаҕыл симэх кэтэр” “күлүмүрдэс өҥүн аптаах дьүрүскэнинэн” “сардаҥара” тырымныыр…”
5
Дьэ, итинник оһуор-дьарҕаа сарыал ураһатыгар, айымньылаах айар үлэнэн үлүһүйэ олорон — үрүҥ кубалыы туналыйар ырыалары дайытар, олоҥхо дойдутун чугдаар тойуктарын дуоратар, урукку үйэлэр үһүйээннэрин, номохторун билиҥҥи кэми кытары ситимнээн сэһэргиир, аныгы үйэ дьоруойдарын сырдатар кинигэлэри суруйар эбит — суруйааччы, учуутал, суруналыыс Александра Григорьева –Санадаарыйа.
Биир бэйэм, Сергей Зверев айан таһаарбыт “Оһуор Үҥкүүтүн” кэрэ хамсаныыларын нөҥүө туох кистэммитин, бу олох өрөгөйүн түстүүр үҥкүү дириҥ ис номоҕун Сандаарыйа “Оһуор үҥкүүтэ – таптал үҥкүүтэ” – cуруйуутун ааҕан баран саҥаттан саҥалыы арыйбытым. Кини устар ууну сомоҕолуур уус тылынан Сергей Зверев –Кыыл Уола аатырбыт үҥкүүтэ айыллыбыт номоҕун ойуу тылынан оһуордаан, айыы тылынан алыастаан сэһэргээбитэ бэйэтэ туспа айымньы буолан тахсыбыт.
6
Чыпчыххайдаах удаҕан ОҺуор Сото кыыһыгар анаабыт ,уос номоҕор киирбит уруутун ыһыаҕын Кыыл Уола Оһуор үҥкүүтүнэн дьүһүйбүтэ — олоҕу ситэ олорбокко барбыт кэрэ кыыс дьылҕата аны мин сүрэхпин харааһыннара долгутта. Хоһоон тылынан саҥардан , номох уонна олох силбэспит түгэниттэн үөскүүр өйдөбүллэр халлааннарыгар дайытан таһаарда:
Өлөр өлүүнү кыайаары,
Ыарыы дьайын кыйдаары-
Былаайаҕын туппутунан,
Дүҥүрүн охсубутунан
Атаҕастабыллаах олохтон абаран,
Аньыылаах сиртэн араҕан —
Улуу удаҕан
Сэттэ хонук устата
Тохтообокко кыырбыт…
Кырамаҥҥа көппүт
Кыталык кыыһын
Сол курдук
Сорунан туран
Төнүннэрэ сатаабыт…
Сэт сэлээн туолбута
Сонно тута уостубатах,
Баттал, атаҕастабыл
Балай хараҥатын
Аймалҕаныгар хаптарбыт
Чыпчыххайдаах удаҕаҥҥа
Оһуор Сото кыыһын
Сирдээҕи олоххо
Ап-хомуһун да күүһүнэн
Тилиннэрэн аҕалара
Хайдах да
Кыаллыбатах.
Син биир күҥҥэ көрбүт
Соҕотох кыыс оҕотун –
Кутун-сүрүн сорҕотун
Сүтэрбит муҥун кытары
Ийэ барахсан иллэспэтэх…
Биир сыл ааспытын кэннэ,
Олохтон олус эрдэ барбыт,
Баартан суохха көппүт —
Оһуор Сото кыыһыгар
Уруу ыһыаҕын
Оҥорорго соруммут,
Ону барытын
Олох өрөгөйүн түстүүр
Оһуор үҥкүүтүнэн
Ойуулаан көрдөрөр
Алгыһы тобулбут-
Төннөн кэлэр үйэтигэр
Төлкөтүн кэрэтик түстээри,
Кэтит кэскили чэлгитэн,
Урууну-аймаҕы тэнитэн
Уһун үйэлэр устата
Урааҥхай саха олоҕо
Ууһуу-тэнийэ турар
Тускутун оҥорсуо диэн,
Орто дойду олоҕун
Уруйдуур үҥкүүнэн
Сиэри-туому ситэрбит,
Айыылартан,
Иччилэртэн
Үҥэн-сүктэн көрдөспүт…
Ол кэмтэн
Аастаҕа хас да үйэ,
Арай дьон-норуот
Өйүттэн
Тыыннаах олох
Тыллан тахсар
Өрөгөйүн түстүүр
Уруу ыһыаҕын
Өркөн тыына
Өспөтөх.
Урукку үйэлэр
Уорҕаларыттан
Уруу ыһыаҕын
Ураты номоҕо
Уостан уоска этиллэн
Сүүрбэһис үйэҕэ
Сүгүллэн кэлбитин
Сэһэн иититтэн
Кэрэгэйин киэр илгэн,
Кэрэтин ойуу тылга тиһэн –
Аман алгыс оҥорон
Айан таһаарбыт эбит
Олох өрөгөйүн түстүүр
Уран оһуор үҥкүүтүн
Кыыл Уола –
Улуу убайбыт.
7
Өлүү уонна тиллии,
Сүтүү уонна төннүү…
Куйаар уонна сир эргимтэлээх
Ийэ кут тохтообот айанын эргиирэ,
Кэм кэрдии уонна киһи
Силбэспит сүр тыынын эргиирэ…
Ол онтон,эмиэ
Айыллыы уота саҕыллыа,
Айыы суола арыллыа…
Ону барытын
Айар куттаах
Анааран көрүө,
Олох туохтан да
Күндүтүн
Өссө төгүл
Төхтөрүйэн өйдүө!
Үҥэр-сүктэр үҥкүүнэн
Олох
Өрөгөйүн түстүү
Номох
Айымньыга көһүө,
Оччоҕо
Дьиҥ олох
Дьиктитигэр,
Таптал,Кэскил
Үйэтигэр
Кыыс оҕо
Дьоллоно сүктүө…
Дьэ, ити курдук Сандаарыйа оһуор-дьарҕаа сарыал ураһатыгар иһийэн олорон ,кини улуу таайын Сергей Зверев туһунан аман өһү иһиттэҕим, айбыт үҥкүүлэрин уус тылынан хартыына оҥорон дьүһүйбүтүн кэрэхсээн иэйдэҕим. Оһуор үҥкүүтүн – таптал үҥкүүтүн кистэлэҥнээх ис номоҕун арыйан сэһэргээбитин — бэл диэтэр хоһоонум тылыгар холбоон, санаам ситимигэр силбээн эдэр сааспар курдук ырыабыт ыллыга ыпсыһар, хоһооммут хобото чугдаарар суугунас чараҥмыт устунан субу хааман истэҕим.
Эһиги эмиэ истэ сэргэҕэлээн дуу Александра Григорьева -Сандаарыйа хаан уруу, улуу убайын Сергей Зверев айан хаалларбыт үҥкүүлэрин — удьуор утумунан уһуктубут олоҥхо тылынан ойуулаан-оһуордаан сэһэргиирин.
АЛЕКСАНДРА ГРИГОРЬЕВА -САНДААРЫЙА :
1
Айар үлэ аартыгар
Ийэм өттүнэн Улуу Кыыл Уола-Сэргэй Зверев “аҕыс тутум үрдүктээх ача буурай атахтанан, тоҕус тутум холобурдаах торҕо боруу сотолонон, сэттэ илии үрдүктээх сиибиктэ күөх тилэхтэнэн”, силик сыһыы сиэдэрэй уорҕаларынан, аҥааттар алаастар ача күөхтээх сирэмнэринэн, оһуор оттоох хонуулар аалай ньаассын быардарынан сиэлбит-хаампыт, эргэнэ хара тыаларыгар бултаабыт-алтаабыт, кэлтэгэй отууланан кэтэх тардыстан сытан ырыа гынан ыпсарбыт, тойук гынан хоһуйбут, кылыһаҕар кытыарбыт Төгүрүөн диэн түбэтиттэн «Ойуун ууһа» диэн аҕа ууһуттан сыдьааннаахпын. Ийэм уонна Сэргэй Зверев бииргэ төрөөбүт аҕас-балыс кыргыттар оҕолоро. Ол иһин Зверев оҕолорунаан биир кытыйаттан-хамыйахтан аһаан улааппыппыт. Улуу таайым миигин оҕолортон эрэ ордороро, оннооҕор кимиэхэ да тыыттарбат көмүс чаһытынан оонньоторо, “Сандаарыс”, “Сандаарыйа” диэн ааттыыра, бэйэтэ Күөгэйээнэ уонна Туйаарыма диэн ааттаах кыргыттардааҕа. Миитэрэй Зверев – кэлин биллиилээх суруйааччы – биһиэхэ олорон, киэһээҥҥи оскуолаҕа үөрэммитэ уонна рабкоопка рабочайдаабыта. Кини мин тугу кэпсиирбин барытын суруйтарара, ол курдук, “Бып-Бычыкаан оҕонньор” диэн остуоруйам төрдүс кылааска үөрэнэ сырыттахпына, “Бэлэм буол” хаһыакка бэчээттэммитэ. «Төрүт ыһыах төрүттэннин, төрүөх ыччат үөрдүн, көрүөх ыччат көрүлээтин, күр эһиэкэй күөрэйдин, күргүөм дьаарбаҥ эргилиннин! Оһуокайдыыр оһуокай!» — диэн улуу оһуокайдьыт Кыыл Уола аламай маҥан күн алаарыйа сырдаан, алаар сардаҥатын тамнаан аалыы көмүс кыымнарынан көөчүктээн илгэлээх ийэ сайын эргиллиитэ боллоруттаҕас халыҥ уоcтаах айаҕын алтан хоболуу айаардан, көмүс көҥкө. күөмэйин хомуһуннаах хомустуу хоҥкунатан, бэһэлэйдээх бэлэһин илбистээх дьаҕалыы эйээрдэн, истиэхтэн кэрэ куолаһынан дьэргэлгэн оонньотон дьиримнэтэн, чаҕылҕан саҕан күлүмнэтэн түөллэр түөлбэ саҕачча түһүлгэтин төрүттүүрэ. Кини бэйэлээх күөх от үктэллэнэн, алтан от атахтанан, уруй-туску доҕордонон, кэтит кэскил кэһиилэнэн, тунах ыһыаҕы торолутан, эбир ыһыаҕы эҕэрдэлээн, саргы ыһыаҕы салайан дьэрэлитэр-дьэргэһитэр дорҕоонноро оһуордаах хоһоонунан, олуктаах тойугунан сатыы маҥан халлаан сардаҥалаах саҕаҕыгар, добун маҥан халлаан арылыйар таһаатыгар, өндөл маҥан халлаан өрөгөйдөөх өрөһөтүгэр өрө көтөн күлүмнэһэллэрэ. Ити кэмнэргэ таайым оһуокайын батыһа сылдьан истэрим, ураты да ыһыахтар этилэр… Күөх хонууга убайым Анатолий Кириллин “Хотой үҥкүүтүн” толорбутуттан олус сөхпүппүн, долгуйбуппун, өрүкүйбүппүн өйдүүбүн.
Ол күнтэн Одун хаантан оҥоһуулаах олоҥхоһут тылым аҕыс иилээх-саҕалаах аан ийэ дойдубут аар сэргэтэ буолан айаным суолугар айгыстыбыта. Сардаҥалаах аман өһүм кэтит түөстээх, киппэ агдалаах, киэҥ таныылаах аналлаах атым буолан, тыл иччитин киллэм киэҥ аартыгын арыйбыта… Сиэллэрэн сикситэр Дьөһөгөйүм оҕотун мөһүүрэлээх көҕүлүн арай буурҕа тыал эрэ бурайа оонньуур, курбуу көмүс кутуругун холорук тыал эрэ хомуйа оонньуур. Аллаах атым дьалкыппакка тардар Улуу таайым Кыыл Уолуттан албан алгыстаах, сыыдам сылгым дьулуруйа айанныыр ытык төрүттэрбиттэн соргулаах суоллаах.
2
ӨЛБӨТ ТЫЫННААХ ХАРТЫЫНАЛАР
(Кыыл Уолун үҥкүүлэрэ)
Мин сир дьонуттан
олус дьоллоохпун диибин –
Истэрим ыһыах ахсын
күөх халлааҥҥа өрө дьулуһар
дуолан-чугдаа эһиэкэйи.
Өрүкүйэ сөҕөрүм
үрүҥ түүн аалай имэ
Ойор күммүт сарыалынаан
силбэһэрин.
Оҕо дууһабар чэчир анньа,
догдоон тыаҕа дьикти куолас.
Тохтообокко чуордук кэҕэ
чоргуйара.
Уйулҕабар, куппар
иҥэн хаалтар
Күрүөх-билэ дьонум
мустан,
Сөхпүт тыыннаах хартыыналарын
Хамсыыр өҥнөөх кырааскалара.
Маҥнайгы хартыына
“Хотой үҥкүүтэ”
Өҥүрүк куйаас үүммүтэ,
Ыһыах этэ.
Төбүрүөннээн олорор
Дьон ортотугар
Уол “Хотой үҥкүүтүн” толороро.
Кини харахтарын
Хоодуот кыымнарыгар,
Күүрбүт быччыҥнарын
Көҥүл хамсаныытыгар
Мин өбүгэм кута көстөрө,
Мин өбүгэм кута үҥкүүлэһэрэ.
Уонна уол буолан өрө көтөрө,
Сабарай кынаттарыгар уйдара.
Чыҥыргыыра, чыҥыйара үөрэ,
Өрүкүнэйэрэ кулан сүрэҕэ.
Төлөннүрэрэ, умайара тилэҕэ –
Холорук этэ кини битиитэ.
Мин өрүү өйдүүбүн ол хомпоруун
хотойу,
Мин өрүү көрдүүбүн ол модун
көстүүнү,
Мин өрүү түһүүбүн ол дуолан
көтүүнү!
Иккис хартыына
“Кыталык үҥкүүтэ”
Маҥан хаардыы аргыый уста,
Дайар, көтөр Кэрэчээнэ.
Салгын кытта сандаарыйар,
Сүрэх тохтоон талбаарыйар.
Кынтаҕаркаан, кылбаҕаркаан
Кыталыкчаан туналыҥнаан,
Үс хаттыгастаах бүтэй халлаан
Үүт былытыттан сиргэ түстүөҥ?
Үрүлүйэр кырпа долгун
Оонньуур көмүс кынаттаргар.
Ыраас санаа кыымын ыһа,
Күлэр чаҕыл харахтаргар.
Сибэккилээх күөх хонууга
Сырдыы, иэйэ, мичилийэ,
Кыталыкчаан үҥкүүлүүр,
Күн күлүмэр сөтүөлүүр.
Үһүс хартыына
“Удаҕан үҥкүүтэ”
Алаарыйар күннүү,
Сандаарыччы көрбүт
Алаҕаркааан харах.
Дөлүһүөнүм угун
Сибэккитин курдук
Тэтэгэркээн иэдэс.
Дьирибиниир кустук
Күлүмүрүн курдук
Туналҕаннаах сирэй.
Имигэсчэй талах
Эриэккэһин курдук
Курбачыйар таһаа.
Этиҥи, халлааны
Суулларыах айылаах
Эккириир илбис.
Дапсыйар, кыырар
Холорук тэҥэ
Ытыллар дүҥүр.
Үс дойду туох муҥун
Барытын ыраастыах
Үп-үрүҥ былаайах.
Ол этэ удаҕан –
Угуйар умсулҕан,
Ыһыллар чаҕылҕан.
3
«ОҺУОР ҮҤКҮҮТЭ» — ТАПТАЛ ҮҤКҮҮТЭ
“Оһуор үҥкүүтэ” Тураҥнаахха олорбут Чыпчыххайдаах удаҕан туһунан номоҕу кытта ситимнээх. Кини күҥҥэ көрбүт сүрэҕин чопчута, көрдөр хараҕын дьүккэтэ, көтүрдэр тииһин миилэтэ буолбут, алта ый алтыспытын курдук сырдык ньуурдаах, тоҕус күн тоҕуоруспутун курдук күлүмнэс бэйэлээх суох-соҕотох кыыһынаан — Оһуор сотолуун ньир-бааччы ыал буолан, торҕо буруону унаарытан олорбуттар. Удаҕан дьахтар кыыһын наһаа таптыыра, маанылыыра үһҕ. Аатырбыт уустар, бастыҥ иистэнньэннэр эрэ кыыс киэргэлин-симэҕин, таҥаһын-сабын оҥороллоро. Оһуор-дьарҕаа оҕуруолаах киэргэллэрэ, мандар-силик кутуу көмүс симэхтэрэ, иэдэһигэр эйэҥэлиир сарбынньахтаах ытарҕата, хаамтаҕына суугунуур хаарыс солко таҥастара кҥн уотун саһарҕатын тэҥэ күлүмүрдүүллэрэ, орто дойду куһаат кустугун тэҥэ дьэрэлийэллэрэ. Үрүҥ сарыы тирэҥсэтин мөһүүрэ сабынан тигиллибит муус оҕуруо кыбытыылаах билэтин урантан-уран оһуорун иһин, кыыһы бар дьоно таптаан «Оһуор сото» диэн ааттаабыттара. Ити кэмҥэ сэттэ уоллаах Бэдьээҥкэй диэн баай киһи алаас кэрэтигэр, быйаҥыгар ымсыыран, байымсыйан, бардамсыйан күүһүнэн өттөйөн, өрөлөспүтүн иһин удаҕан дьахтары харыйа лабаатынан таһыйан, алааһы былдьаан ылбыт. Удаҕан дьахтар икки хараҕын уутунан сууна-сууна, ыар-нүһэр тыллары саҥарбыт. Ол күнтэн Бэдьээҥкэй сэттэ уола истэринэн таарымталана-таарымталана, утуу-субуу өлбүттэр. Ынахтара, сылгылара турбат буолбут. Бэдьээнкэй Милэкэттэн Кыаһааннаах ойууну аҕалан кыырдаран, абааһыны үүрдэрэ сатаабыт да, кыайбатах. Ойуун удаҕаҥҥа айа тардыбыт. Ол айа кылыыта табан удаҕан дьахтар соҕотох кыыһыттан ытыс соттон хаалбыт. Чыпчыххайдаах удаҕан кыыһын тилиннэрээри, сэттэ күннээх түүнү быһа тохтообокко кыырбыт (былыргы үһүйээннэргэ кэпсэнэринэн, оннооҕор өлбүт киһини тилиннэрэр күүстээх дьалыҥнаах удаҕаттар олоро сылдьыбыттар үһү). Удаҕан соҕотох кыыһын аһыы бөҕөтүн аһыйан, айманыы бөҕөтүн айманан кистээхтээбит. Ол эрэн «оҕом барахсан киһи буолан кэлбит аналын толорбото, түктэри төлкөлөннө, быстах ыйаахтанна, итэҕэс дьылҕаланна, сор суолланна» диэн мэлдьи харааста, санаалыын сабылла, өйдүүн өлбөөдүйэ, толкуйдуун тууйулла сылдьаахтаабыт. Ааспат-арахпат кутурҕаҥҥа ылларан, санаата-оноото аалларан, кыһын устата киһи хараҕар биллэр гына тосту кырдьыбыт, кыыһын сүктэр таҥаһын-сабын, симэҕин-киэргэлин, энньэтин бэлэмнэтэн санаатын аралдьытыммыт. Нөҥүө сайыныгар кыыһын кэриэһигэр ыһыах ыспыт. Ыраахтан-чугастан аттаах-сатыы бары тоҕуоруспуттар, сир симэҕин курдук кэрэ бэйэлээх кыыстарын сыҕарымар сылдьар курдук санаммыттар. Удаҕан аүыс кыыһы, тоҕус уолу арыалдьыттанан уруу үҥкүүтүн үҥкүүлээбит. Хайдах күтүөт уол аат ааттаан, албан уккуйан кэлбитин, суорумньулаһар сулуутуттан аал уот оттунан, алтан сэргэ анньынан, саргы-дьаалы салаллан, сис ыал далбар хотуна буолан, силигилии-чэчирээн олороругар диэри үҥкүүнэн дьүһүйэн көрдөрбүт. Түһүмэхтэринэн араардахха маннык:
Маҥнайгы түһүмэҕэр уол кыыска тапталын билинэр, ыал-күүс буолуох, алаһа дьиэ тэриниэх, аар сэргэ сириэдитиэх, төрөтөр оҕону төлкөлүөх, иитэр сүөһүнү күрүөлүөх диэн көрдөһөр, кыыс кыбыстан иэдэс биэрэр, аккаастанар. Иэмэх талах курдук имиллэргэ, хатан анньыы курдук мүккүллэргэ, буулаҕа тиит курдук мускулларга Үрдүк Айыылартан ананан айыллыбыт уол оҕо барахсан кустук курдук куоһанан, быыра курдук быһыыланан, ох курдук оҥостон, кыыс иннигэр кылыйан кыыралдьытар, буурдаан күөрэлдьитэр. Куҥун этэ күүрэн, көхсүн хаана кыынньан, оройунан оонньоон, уолугунан тыырынан, уһугунан дугунан туойан доллоһутар, этэн-тыынан эҕилдьитэр, кэпсээн-ипсээн кэҕилдьитэр. Көтөр кынаттааҕы үрдүнэн аһарбат, сүүрэр атахтааҕы куоттарбат Байанайдаах булчутун туоһулаан кирис быалаах оҕунан ытыалаан көрдөрөр. Уол оҕо үс өргөстөөҕүн, аҕыс кырыылааҕын арылык харах хайгыы сөҕөр, өгүрүк-төгүрүк көрөр, имин хаана тэтэрэ кэйэр, чап-чарааһынан чапчылыҥныыр, мип-минньигэһинэн мичилиҥниир… Уоллаах кыыс илии-илиилэриттэн ылсан дьиэрэҥкэйдээн тэбэллэр. Кэтит кэскил кэлиэн түстээн, уларыйбат уруй олохтонуон билгэлээн, түҥнэстибэт түөнэ маҥан түөрэҕи төлкөлөөн, илгэ-быйаҥ таөымныыр кэриэн айах кэчигириир, чороон айах чуоҕуһар.
Иккис түһүмэҕэр
Уруу малааһыныгар бэлэмнэнэллэр. Сардаҥалаах халлаантан саппаҕырыа диэн саарбаҕа саһыарбыт, килбиэннээх халлаантан киртийиэ диэн киискэ кистээбит, таҥас бүтэй тамана сандаарбыт, уҥуох бүтэй силиитэ дьалкыйбыт кэрэ кыыстарыгар киэргэл-симэх тэрийиитэ тириир. Уол оҕо уйана-хатана биллиэр, сындааһына сыыллыар, этэ-тириитэ илдьирийиэр диэри уйан тимири уһааран бараллар, үрүҥ көрүһү үрүлүтэ, кыһыл көрүһү кытыаһыннара киэргэл-симэх арааһын кэчигирэтэллэр. Түгэхтээх ытарҕа күлүмүрдүүр, туорах ытарҕа тоҕуоруйар, көлөөскө ытарҕа көөчүктүүр, сиэл ытарҕа ситэр, таммах ытарҕа чаҕылыйар, харыйа ытарҕа ханыылаһар. Моойго кэтэр кылдьыы кылабачыйар, илин-кэлин кэбиһэр илбиргэстэрэ оонньууллар, кыабака симэүэ кылыргыыр. Кыргыттар кыҥастаһа-кыҥастаһа кытыылаах сону кырыйаллар, таҥалайдаах сону талаллар, бууктаах сону бодьуустаһаллар, кэһиэччиги киэргэтэллэр, кэриниис халадаай тигэллэр, оһуордьут оноотугар олорор, быысапкаһыт бэлэнньигин киэргэтэр, хоруоҥкаһыт эҥээрин бэрийэр.
Үһүс түһүмэҕэр – удаҕан дьахтар Иэйэхсити эҥэрдэнэн, Айыыһыты арыалланан, ардахтаах ас үрдүн алҕаан, аҕыс үйэ тухары тохтообот талах тарпат чалларыынын, быа тиийбэт быйаҥнааҕын, ураҕас уйбат уйгулааҕын домнуур.
Төрдүс түһүмэҕэр– уоллаах кыыс хороҕор муостаахтара хонуу-хонуу аайытын холбоһон, сыһыы-сыһыы аайытын сырыырҕаан, иитэр сүөһүлэрэ күрүөлэнэн, төрөтөр оҕолоро төлкөлөнөн, киһи буолар кэскили тэринэн, саха буолар саргыны салайан олороллоро дьүһүйүллэр. Тоҥмуту ириэрэн, ааспыты аһатан, аттаах хонуга, сатыы үтэтэ буолан, аал уоттара сириэдийэн, алаһа дьиэлэрэ тэнийэн олорор өрөгөйдөөх дьоллорунан – ойуу-дьарҕаа оһуокайынан үҥкүү түмүктэнэр. Оһуор Сото кыыс туһунан номох Сергей Зверев туруоруутунан, аар-саарга аатырбыта. Чыпчыххайдаах удаҕан соҕотох кыыһын туһунан номоҕу Улуу Кыыл Уола-Сергей Зверев үйэлэргэ өспөт үҥкүүгэ кубулутан, күн бүгүнүгэр дылы кэрэ кыыс аата ааттана сырыттаҕа…
ҮРҮҤ КҮММҮТ ЫРЫАҺЫТА
Саха киһитэ күҥҥэ сүгүрүйэр. Олоҕу тыыннааччы — күн. Үйэлэртэн үйэлэргэ үрүҥ күн “сандалас уота сайаҕас санааны, самныбат саргыны алкыйар, килбиэннээх саһарҕата кэхтибэт кэскили кэҥэтэр”.
Александра Григорьева — Сандаарыйа «Күн тахсыыта» диэн саҥа кинигэтин бэлэмнээбитин умсугуйан туран аахтым, уһуну-киэҥи толкуйдаатым, уруккуну-хойуккуну санаатым. Оҕо сааһым оһуорданна, устудьуон сылларым уруһуйданнылар, эдэр кэмим эриэккэс күннэрэ элэстэннилэр, дьыл кэмнэрэ, айылҕа көстүүлэрэ дьэрэкээн ойуу буолан уһуннулар. Тиһиллэн тахсыбыт тыллар дьүрүскэн дорҕоонноро куппун туттулар, сөҕөр- махтайар турукка киллэрдилэр.
Хомуурунньук үс чаастан турар: хоһооннор, ытык дьон туһунан ыстатыйалар уонна поэтесса айымньыларын тылбаастара.
Кинигэ аатын курдук сырдык, сылаас. Лирическай герой, ааптар бэйэтэ — олохтон үтүөнү эрэ күүтэр ыралардаах, кэрэни эрэ көрөр ураты майгылаах, уйаҕас дууһалаах кыыс-дьахтар. Кини бэйэтэ да билбэтинэн тулатын сырдатар, сылааһынан илгийэр, саймаархай санаатынан сандаардар.
Сандаарыйа… Күн курдук аат. Александра Михайловна ити аатын, биллэн туран, мээнэ, санаата да ылбатах. Таайа Сергей Зверев — Кыыл Уола кинини таптаан «Сандаарыс», «Сандаарыйа» диэн ааттыыр эбит. Улуу таай улаҕатыгар улааппыта киниэхэ элбэҕи биэрбитэ чахчы. Ыһыах саҕана кини «оһуокайын батыһа сылдьан истэрим» диэн поэтесса кэпсиир.
Онон Александра Григорьева айар үлэ аартыгар тахсыбыта силистээх-мутуктаах. Кини суруйар: «Аллаах атым дьалкыппакка тардар Улуу таайым Кыыл Уолуттан албан алгыстаах, сыыдам сылгым дьулуруйа айанныыр ытык төрүттэрбиттэн соргулаах суоллаах».
Айар абылаҥҥа ылларбытын Сандаарыйа өссө маннык быһаарар:
Мин төрөөбүт күммэр
Сулуу куттарбытым
Сулуһунан,
Халыым төлөппүтүм
Хатыҥ туналынан,
Сүктүбүтүм
Сибэкки чэчигин сэтиилэнэн, Күн күлүмүн энньэлэнэн.
Үс тоҕуһа,
Тоҕус тоҕуһа
Кэһии буолан сиэтиллэрэ
Тыл эгэлгэтэ,
Эриэккэһэ, кэрэмэһэ.
Сундууктарбар толору
Кыымнаах ырыа дьапталлара, Кыынньар тойук тапталлара.
Сулус, хатыҥ, чэчик, күн уонна тыл, тыл, тыл… Дууһа кылын таарыйан, ытатар-ыллатар, быдан дьыллааҕы былыргыны, араллааннаах аныгыны кытта аймаһыта ситимниир ТЫЛ!
Сандаарыйа духовнай баайы сыаналыыра кини хоһоонноругар героинятын тула тутар эйгэтигэр көстөр. Бу аламай маҥан күн, сулустаах халлаан, күөх хонуу, хатыҥ чараҥ, куба хаар, үрүҥ түүн, Бүтэй Бүлүү… Күнүнэн, халлаанынан, сулуһунан үлүһүйүү — духовнай олох көстүүтэ. Ол куһаҕан буолбатах, ол гынан баран, аҕыйах ахсааннаахтар ону уйаллар. Сирдээҕи олох киһитэ сороҕо ити баайы өйдөөмүөн, ылынымыан сөп.
Оттон мин халлааны туойбуппун, Көппөхтөөх дойдубун умнаммын, Тумаҥҥа үктэнэн турбуппун.
Сулуһу сураспыт дьылҕабар, Ыйдаҥа толбонноох ыллыкпар, Көтүппүт үрүҥ лыах ырабар, Кырыымпа дорҕооно ырыабар Мин бүгүн соҕотох хаалбыппын.
Ити «Бэлэх» диэн философскай хоһоонуттан строкалар киһи-киһи туспа стихиялааҕын көрдөрөллөр. Саһарчы көрбүт эдэркээн тугут уол Бүлүү Эбэни тапталлааҕар бэлэхтиир, кыыс киниэхэ утары Халлааны уунар. Бу икки стихияларынан олох көстөр. Өрүс долгуннурар, кини куту көтүтэр дириҥэ, дьалхаана харахха утары көстөр, биллэр. Оттон халлааны көрдөххө, биир тэҥ нэлэмэн киэҥ куйаар, ол гынан баран кубулҕат. Халлаан — сырдык уонна хараҥа, халлаан — итии уонна тыйыс. Халлаан — олох! Онон туҥуй уолчаан халлаан хахсаатын уйбакка муммут, сүппүт.
Кыыс үөһэттэн айдарыылааҕа Халлаана суох сатамматыттан көстөр. Кини Халлаан уола Хаардьыт Бэргэҥҥэ анаммыт, аны санаата сап-саһархай харахтаах Сир сайаҕас уолугар иэҕиллэр, ол быыһыгар быдан дьыллар быыстарыттан күлүмүрдэс куйахтаах, чаҕыл үҥүүлээх Боотур эмиэ да түүлгэ, эмиэ да илэ-бодо биллэн ааһар. Поэтесса илэ олоҕу кытта баай фантазиятын холбуур. Ити үс эр бэртэрэ кини олоҕугар улахан суолталаахтар. Халлаан уола тыл баайын биэрбит, Сир уола у ҥар-таалар тапталы, илгэлээх иэйиини биллэрбит, оттон «түҥ үйэлэртэн тиллэн» кэлбит Эллэй Боотур тылы сааһылаан дьоҥҥо тиэрдэр дьоҕуру уһугуннарбыт. Бу, мин санаабар, Сандаарыйа ытык төрүттэрин түмүллүбүт уобараһа.
Сиргэ ааспыт олоҕуҥ
Аал Луук ытык маһыгар
Миэхэ илдьит гынанныҥ Кыбыппытыҥ кыһанан Куба үрүҥ куорсунун. Ол куорсунунан саатыы Сандаар лииһи оһуордуубун. Түҥ үйэлэртэн ааккын ааттыы Суруктарбын хоһуйабын…
Ханнык баҕарар айымньы киһиэхэ үтүө дьайыытынан сыаналанар. Оттон хоһоон ону таһынан тыллары анаан кэккэлэппит тупсаҕай тутулунан, дорҕооннору сатабыллаахтык дьүөрэлээбитинэн эмиэ биһирэнэр.
Сандаарыйа хоһуйуутугар араас уус-уран ньыманы туттар. Сүрүннээн, омос көрдөххө, параллелизмынан баай көҥүл хоһоон. Автор хоһооннорун сүрүннээн аллитерация киэргэтэр — “Хаар түһэр түүнүгэр”, “Саҥа Дьыл түүн”. Иккис хоһоонугар бииртэн-биир ситимнэһэн тахсан иһэр аллитерациялаах строкалар киһини аахтар-ааҕа туруох курдук ураты турукка киллэрэллэр.
Александра Михайловна силлабическай хоһооннору эмиэ тиһэр. Олортон саха ыччатыгар киэҥник тарҕаммыт ырыалар тахсыбыттара. Кинигэ ҕэ мин бэркэ билэр «Саҥа хаар» диэн ырыабын булан, сүтэрсибит доҕорбунаан көрсүбүттүү үөрдүм. Ырыа буолбут хас да хоһоон бу хомуурунньукка бааллар: “Эйигинниин вальстаатым”, “Үрүҥ түүн” уо.д.а.
Айыылартан тыл баайы бэлэхтэтэн ылбыт буолан, Сандаарыйа ойуулуур- дьүһүннүүр ньыма арааһын хоһоонноругар холбуур. Сонун тэҥнэбиллэр, эпитеттар, метафоралар, перифраз, метонимия ханнык баҕарар айымньыны тупсараллар: солко кыламаннар суһумнара буолан саһарҕа тыллар; туманнаах кыһын тэтэркэй сулуһа — алаадьы; көмүс кулунчук күн мэччийэр; тииҥчээн ырыа буолан чуораанчыктыы чаҕаарыйар; сааскы кустук курдук чыычаах үөрэ; кыһыл кыбытыылаах оһуор тэ ҥэ кынаттаахтар; үрүҥ сиэллээх атыыр үөрэ арҕаһыгар көй сулуһу ыырдан көҥүл сиэлэринии, Бүтэй Бүлүү долгуһуйар; илим сиидэ хараҕыгар иилистибит тууччах тэ ҥэ мөхсөр сүрэх; көҕөччөр былыттар — айаас аттар, ый үрүҥ халтаһата, дьэбин буолбут сэбирдэх…
Оттон бу тыыннаҕымсытыы холобурдарын көрүҥ: көмүс кулунчук күн түөрт туйаҕыттан кыым саҕыллар: сиик таммаҕа ытыһын таһынар; үрүмэччи сибэккини кууһар; тэллэй ханна эрэ сүүрэн эрэр; айаас аттыы мөхсөр ыралар; хатыҥ чараҥ кыргыттара түһүлгэҕэ төбүрүөннээн хомус тардар оонньуулара; түүн ый уотун ытыһан суунара; этиҥ оҕонньор үҥкүүлээн лиһийиэ, курбуу чаҕылҕан кыыстыын имэҥирэ эккириэ, күлэ-күлэ күһүгүрүө; көҕөччөр былыттары — айаас аттары көлүйбүт ый аналлааҕар тиэтэйиэ; тэһииркээбит үрүйэ, кылбачыгас былаатын ыксалынан иилинээт, күтүөттээбит суорба тааска тэбиниэ; толуу тииттэр толкуйга ылларбыт дуулаҕа төбөлөрүн тыал силигирэтиэ…
Ааҕааччы хараҕар барыта хамсаан-имсээн, тыастанан-уустанан, тиллэн кэлэр. Күн тахсыыта көстүү эрэ буолбатах, өссө дорҕоон — көмүс чуораан, биһик ырыата, кылыһах ырыа. Иэҕиллибит кустук сэттэ кылын таарыйдахха, дьикти дорҕоон дьирибиниир. Өссө утуйбут үйэлэргэ «халлаан хахайдар хабырыттар хаһыылара», «уордаах дьөһөгөйдөр уоттаах иҥэрсийиилэрэ» ой дуорааннанан кутуллар. Ону кытта сир-халлаан сипсиэрэ, үрүйэчээннэр күлсүүлэрэ, солко халадаай суугуна, кыыс-дьахтар киэргэлин кылыгырас тыаһа, өрө көтөҕүллүүлээх түгэннэргэ күөрэгэй ырыата, эйээркэй эһиэкэй, дьиэрэһийэр тойук, хомус дьүрүскэнэ — олох чуораанын музыката…
«Тыҥ хатыыта» метафора-хоһооҥҥо халлаан сырдыан иннинээҕи кылгас кэм олох уратытык, киһи соһуйан, сонурҕаан хос-хос ааҕыан курдук эриэккэстик суруллар. Манна ааптар ойуулуур-дьүһүннүүр тыл маастара буолара ырылхайдык көстөр.
Лирическай герой орто дойду олоҕун ордорор, кэмниэ-кэнэҕэс Халлаан уолун хамначчыта буолбатаҕыттан үөрэр. Кини бу сиргэ тирэхтээх буолуон, үүт-тураан олохтонуон баҕарар. Ол бэлиэтэ хоһооннорго кэмиттэн кэмигэр олбох көстөн ааһар: үрүҥ былыт олбоҕуттан күн тахсар, сардаана олбохтоох сайын, өрүс толбонноро — дьол- соргу олбохторо, ортоку олук оһуор-дьарҕаа олбоҕо, оҕуруолаах омурҕан олбоҕо, үрүҥ сылгы олбох…
Оттон айар үлэ алгыстаах айаныгар сылдьарын поэтесса сылгынан уобарастаан көрдөрөр. Хоһооннорго эмньик кулун элэстэнэр, көмүс кулунчук көччүйэр, тойтоҕоркоон кутурук — туорах кулунчук ийэтин эмэр; үрүҥ сиэллээх атыыр үөрэ сиэлэр; кыһыл көмүс сиэллээх хара сылгы хаары хаһыйар; айаас ат өрө мөхсөр; улаан сылгы уйан хаартан уйуһуйа тэбинэр; Дьөһөгөй оҕото көҥүлгэ көччүйэр; Халлаан уола Хаардьыт Бэргэн халбас хара атын миинэн хараҥаттан уһуурар; хаҥыл сылгылар туйахтарынан чигдини табыйаллар; кытыт сылгылар кытыгырас дьоруонан салаллаллар; сиэлэ, көҕүлэ өрүкүйэн сиэр ат сиэлэр; Эллэй Боотур үрүҥ ата дьохсооттуур; аллаах ат туйаҕын тыаһа табык буолан ньиргийэр; хара чуоҕур айаас ат сэргэ аттыгар тохтуур. Ону кытта хаҥыл быыкаа соноҕостор, соргулаах соноҕостор, сулустаах соноҕостор — уол оҕо куттара, ийэ инники эрэллэрэ, удьуор хааны ууһатааччылар уһун айаҥҥа бэлэмнэнэллэр, уһаты-туора сырсаллар.
Александра Григорьева — Сандаарыйа бу кинигэҕэ хомуллубут хоһоонноругар олох, дьол, дьахтар анала, айар үлэ абылаҥын өлбөт-сүппэт проблемалара көстөллөр. Бөлөһүөктүү ис хоһоонноох айымньылар ааҕааччы иэйиитин таарыйаллар, Үтүөҕэ, Кэрэҕэ, Өй-Санаа өрөгөйүгэр сирдииллэр, Дьол аттыгар баарын өйдөтөллөр.
Мин филологическай наука доктора, профессор, литературнай критик Николай Николаевич Тобуруокап Сандаарыйа айымньыларын сыаналаабыт тылларын санаан кэлэбин: «Сандаарыйа ураты истиҥ тыллардаах, муҥутуур кэрэ формаҕа кутуллубут хоһооннорго иэйэн-куойан туойбута умсугутар, долгутар, уйадытар, ылыннарар».
Светлана Винокурова — Сырдаана, Томпо