ССРС суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, Саха культуратын уонна искусствотын үтүөлээх деятелэ, саха биир талааннаах поэта, драматурга, биир дойдулаахпыт Иван Алексеев “Суоһалдьыйа Толбонноох” трагедията тахсыбыт устуоруйата» диэн кинигэтин сүрэхтэниитэ.
2025 сыл тохсунньу 16 күнүгэр Л.А. Попов аатынан Сунтаар киин бибилэтиэкэтигэр Иван Гаврильевич Алексеев — ССРС суруйааччыларын сойууһун чилиэнин, Саха культуратын уонна искусствотын үтүөлээх деятелин, саха биир талааннаах поэтын, драматурун быһыытынан киэҥник биллэр биир дойдулаах суруйааччыбыт “Суоһалдьыйа Толбонноох” трагедия суруллуутун устуоруйата» диэн саҥа кинигэ сүрэхтэниитэ буолла.
2024 сыл ахсынньы ыйыгар Иван Алексеев саамай биллибит, ситиһиилэммит айымньыта — “Суоһалдьыйа Толбонноох” трагедията театр сыанатыгар турбута 50 сылын туолбута. Бу драма аан бастаан 1966 сыллаахха кулун тутар ыйга радио-туруоруу быһыытынан эфиргэ тахсыбыт уонна олус ситиһиилэммит. Бу туруоруу айымньы быһыытынан ааҕыллыбыт тиэкиһин бастакы варианын быһыытынан өйдөнүөн сөп.
“Суоһалдьыйа Толбонноох” трагедия барыта үс барыйаанынан суруллубут. 1965-1974 тус-туспа паапкалаан уура сылдьыбыт. Ол курдук, бастакы барыйаана — массыыҥкаҕа охсуллубут элбэх көннөрүүлэрдээх, эбиилээх, килиэйдэммит, илиинэн суруллубут кэрчиктэрдээх 82 сирэйдээх тиэкис, иккис барыйаана — массыыҥкаҕа охсуллубут илиинэн көннөрүүлэрдээх, бэлиэтээһиннэрдээх 90 сирэйдээх тиэкис, үһүс барыйаана — эмиэ массыыҥкаҕа охсуллубут үрүҥэ (беловик) 96 сирэйдээх тиэкис.
Бу рукописьтар дааталара биир 1965-68, 1973-74 сс., Якутскай куорат. Онон театрга дьүүллэһиигэ тахсыбыт тиэкис бу балартан 96 сирэй кээмэйдээх тиэкис буолуон сөп уонна бу тиэкискэ олоҕуран испэктээги туруорбуттара буолуо диэн сабаҕалыыллар.
Ааптар бэйэтэ суруйан хаалларбытынан көрдөххө, “Суоһалдьыйа Толбонноох” туһунан номоҕу кыра эрдэҕинэ баттахтара маҥхайбыт кырдьаҕас оҕонньоттор» кэпсииллэрин үгүстүк истэр эбит. Уон ахсыс үйэҕэ олоро сылдьыбыт баай киһи кыыһа дьадаҥы уолу таптаан, ол таптала өрөгөйдүүрүн туһугар эттиин-хаанныын охсуһа сатаан баран, уһугар тиийэн ол сырдык таптала табыллыбатаҕыттан бэйэтигэр тиийинэн өлөр. Онон, дьэ бу кыысчаан төһө да баай дьоннортон төрөөбүтүн иһин , батталы-атаҕастабылы утары турунуута манна арылхайдык көстөр. Уһугар тиийэн бу трагедия былыр-былыргыттан саха дьадаҥыларын уонна баайдарын икки ардыларыгар кылаассабай охсуһуу баарын көрдөрөр.
Үтүө күн түһүлгэтигэр бэйиэт Иван Алексеев айымньытыгар сүгүрүйэр ааҕааччыларбыт, Дьокуускай куораттан кэлэ сылдьар аймаҕа, биологическай билим кандидата Евгения Ивановна Семенова, Сунтаар улууһун култууратын уонна духуобунаһын салалтатын исписэлииһэ Анна Вячеславовна Трофимова, Хоро нэһилиэгиттэн баһылык Петров В.Е., Иван Алексеев аймаҕа Иванов Е.Н., маны таһынан, Дьокуускай куораттан куйаар ситимин нөҥүө бэйиэт төрөппүт кыыһа Лира Ивановна, кинигэни хомуйан, оҥорон таһаарбыт филология магистра, “Возрождение Саха” кинигэ кыһатын эрэдээктэрэ Анетта Андреевна Егорова, Суоһалдьыйа Толбонноохтуун биир уустан төрүттээх, Россия үөрэҕириитин туйгуна, СӨ үөрэҕириитин бочуоттаах үлэһитэ Изабелла Ильинична Попова көхтөөх кыттыыны ыллылар. Көрсүһүү “Суоһалдьыйа Толбонноох” трагедияны аахпыт дьон бэйэлэрин санаалары үллэстэн, кэпсэтиһии, ырытыһыы форматынан барда. Ол курдук, “Суоһалдьыйа Толбонноох” драмаҕа саха олоҕун сиэрэ-туома, философията арылхайдык көстөрүн, элбэх айымньыга улахан оруолу оонньообут устуоруйа буоларын бэлиэтээтилэр уонна аан дойду таһымыгар тэҥнээх шедевр буоларын тоһоҕолоон эттилэр. Өскөтүн бу таптал сатаммыта буоллар, оччотооҕу олох туһунан тугу да билиэ суоҕа этибит диэн ааҕааччылар Суоһалдьыйа Толбоннооххо дириҥ иэйиилээх, өлбөт номохтоох, үтүө тылларын эттилэр.
“Өтөх төҥүргэстээх, өбүгэ кэриэстээх,
Кырдьыга даҕаны,
Киһи ыар дьылҕатын бэйэтэ уларытыахтаах,
Киһи олорбут үйэтиттэн үрдүк туруохтаах”…
Суруйда ааҕар саала кылаабынай бибилэтиэкэрэ Мария Алексеева
