Аҕа күнэ хас сыл аайы алтынньы үһүс баскыһыанньатыгар Владимир Путин 2021 сылга 573 нүөмэрдээх укаһынан Россияҕа Аҕа күнүн бэлиэтиир буолбуппут. Докумуоҥҥа сурулларынан, бырааһынньык дьиэ кэргэн институтун бөҕөргөтөр уонна оҕону иитиигэ аҕа оруолун үрдэтэр сыаллаах.
Онтон Саха сиригэр Аҕа күнэ муус устар маҥнайгы өрөбүлүгэр 1999 сыллаахтан бэлиэтэнэр. Аҕалар күннэрин кэрэһилээн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин вице-бэрэсидьиэнин 2002 сыл кулун тутар 22 күнүнээҕи 30-ВП №-дээх дьаһалынан «Ытык аҕа» Бэлиэ олохтоммута. Бу Бэлиэнэн хас сыл аайы, муус устарга, элбэх оҕолоох аҕалар кэнчээри ыччаты иитиигэ-үөрэтиигэ ситиһиилэрин, өрөспүүбүлүкэ олоҕор сүҥкэн, көхтөөх кыттыыларын, тус бэйэлэрин чөл олохтоох холобурдарын иһин наҕараадаланаллар.
Аҕам быһаҕа
Кэриэстээн илдьэ сылдьабын
Кыыннаах аҕам быһаҕын,
Өр туттуллан элэйбит,
Ончоҕор тиийэ синньээбит.
Хайа эрэ ууска эллэнэн
Хатарыллан, силигэ ситэн,
Удьурхайынан уктаннаҕа,
Уһуннук да туһалаатаҕа.
Төһөлөөх булт тириитин сүлэн,
Тыаһыт өрөгөйүн үллэстэн,
Төһө-хачча маһы кыччайан,
Туһаны аҕаллаҕа аххан.
Саха быһаҕа барахсан,
Уус саханы уруйдатан,
Сураҕырда кылаанынан,
Удьурхайын оһуорунан.
Анатолий Данилов-Аман
Аҕа таптала
Күнүм Сиригэр
Күн аайы көрөр
Күммэр тэҥнээх
Күндү дьонум,
Күлэр-үөрэр,
Көрөн үөрэр
Көмүс чыычаахтарым,
Кырачаан бэйэлээхтэрим,
Кырасыабай кыргыттарым…
Аттыбар сылдьар
Атаахтатар Аанньалларбын
Атыннык хайдах ааттыахпыный,
Сүүрэр-көтөр
Сүрэҕим чопчуларын
Саҥата суох таптыырбын
Сатаан эһиэхэ этиэхпиний?!
Ол иһин тураммын,
Оргууй чугаһааммын
Оҕолорум барахсаттары
Сырылаччы-бырылаччы
Сыллаталаан ылаттыыбын,
Тапталгыт сытын
Таныыбар киллэрэбин,
Сүрэхпэр иҥэрэбин.
Онтон эһиги-
Оҕолорум-тапталларым
Онно эрэ кыһаллыбаккыт,
Аанньал буоларыгтын
Аахайбакка,
Таптал буоларгытын
Таайбакка
Оҕолорум үөрүүлэрэ,
Олоҕум киэргэллэрэ
Оҕолорум барахсаттар
Оонньуу сылдьаҕыт,
Оонньуу сылдьаҕыт…
Хойутун-хойут,
Хаһан эрэ
Улахан дьон буоллаххытына,
Улахан олоххо үктэннэххитинэ
Бу хоһооммун
Булаарыҥ,
Аҕаҕыт тапталын
Ааҕаарыҥ.
Онтон билигин –
Оҕолорум котокулар
Оонньоон букунаһаҕыт,
Көрөн үөрэр
Көмүс чыычаахтарым
Кэпсэтэн чуубугураһаҕыт,
Таптаан көрөрбүн таайбаккыт…
Владимир Саввинов
Аҕам алааһа
Ардыгар, оҕо сааспар,
Андылаах эбэм кэтэҕэр,
Арҕаа диэки өттүгэр
Аҕам киинин түһэрбит
Алааһын ахтан тиийэрбит.
Аҕам онно алҕаан-ааттаан,
Сирин-уотун аһатара,
Сүрдээх истиҥник ахтара
Биэс бииргэ төрөөбүттэрин,
Бары иллээх эбиттэрин.
Кэпсиир олус уйадыйан
Хайдах босхоҥ ийэтэ
Көмүскүү, такайа сыппытын,
Баай ыалга үлэлээн аҕата
Кэһии сүгэн кэлэрин.
Оҕонньор сүр тиэтэлинэн
Улахан олгуйга ыга симэн
Уҥуохтаах эт буһарарын,
Ону кирэн, тиниктэһэн
Олус диэн астыналларын.
Ол киэһэ тот дьон быһыытынан
Остуоруйалаһан, таабырыннаһан
Түүн үөһэ утуйалларын,
Сүрэхтэрэ сылаанньыйан
Сурда суох баралларын.
Аҕам ахтара махталынан
Хоргуйбут оҕолорго ыаллара
Холбуй үүт бэрсибитин,
Ол үүккэ турааҕы буһаран
Өл хабан тиллибиттэрин.
Киниэхэ кырыылаах ыстакаан
Курустаал бастыҥа буолара,
Боростуой көстүүмү таҥнан
Бэрт маанытык сананара.
Судургутук, чиэһинэйдик
Аҕам миэнэ олорбута,
Сиэдэрэй алааһыныы чэбдик
Алгыһы хаалларан барбыта…
Саргылана Спиридонова-Кэрэмэс Кийиитэ
Аҕабыт барахсан
Аҕабыт барахсан,
Биһиги киэн тутта саныыбыт
Биир киһи холугар
Күүстээх тургутууну
Ааспыккын
Аҕа дойдуну көмүскүүр уоттаах
Сэрииттэн эргиллэн,
Эйэлээх олоҕу тутуһан,
Ыал буолан олоортуҥ.
Дьылҕа хаан ыйааҕа кытаанах:
Тыйыс кэмнэр дьайыылара
Күҥҥэ тэҥнээх ийэбитин
Күрэтэн илдьэ барбыта.
Аҕабыт барахсан!
Көмүс чыычаахтарын, ийэтин-
Таптыыр доҕорун сүтэрбит,
Алта кыра оҕотунуун
Соҕотох туран хаалбыта.
Аҕабыт барахсан!
Улуу аһыыга муммакка,
Сөҕүмэр сүгэһэрин ыһыктыбакка,
Алта оҕотун-алта күнүн
Киһи гынан көтүппүт.
Аҕабыт барахсан!
Сулустан сулуска охсулла,
Дууһаҕын сылааһынан угуттуу,
Көттүн сүрэхпит иэйиитэ,
Аҕаа, эйигин таптыыбыт.
Елена Антонова-Күн Сиккиэрэ
Аҕам аргыстара
Кэбээйи күтүөттээх аҕам
Кэһии тутара эмис собону,
Бөдөҥүттэн талан ылан
Буһарар буолара хотооччу.
Атастарын ол күөһүгэр
Анаан-минээн ыҥыртыыра,
Күндү кэһии үөрүүтүгэр
Күө-дьаа кэпсэл аһыллара.
Аҕам ол атастары –
Айанын үтүө аргыстарын
Анараа дойдуга көрсүбүтүн
Ардыгар түүлбэр көрөбүн.
Тохтообот олох эргиирэ,
Күн-дьыл кээрэтэр иэдээнэ,
Аҕам аргыстарын санааммын
Аҕыйах тылы этиим мин:
Сүрэххин тэбэрин тухары
Сырдык ыралаах сылдьыбыккыт,
Ыччат дьоҥҥутун арчылаары
Ырыа-тойук аргыстаммыккыт.
Уот сэриини ортотунан
Уол оҕолоро аастаххыт,
Улуу Кыайыыттан уоскуйан
Уурастаан, тохтоон хаалбатаххыт.
Маанытык олорбуккутун
Махтана сиэннэргэ кэпсиибит,
Хаарыаннаах оҕонньотторбутун
Хаалбыт дьонноро кэриэстиибит.
Саргылана Спиридонова-Кэрэмэс Кийиитэ
Аҕам суруга
Саппа курдук сандаарар
Салаҥ элбэх уоттардаах,
Халлааннары суруйар
Халыҥ дьиппэ дьиэлэрдэх,
Эриэн-быраан санаалаах,
Эймэҥнэҕэс дьоннордоох,
Ыһыытыыр-хаһыытыыр массыына
Ытыллаахтаан олороохтуур,
Улахан-улахан куоракка
Үлэлээхтии сылдьаммын,
Утуйаахтыыр дьиэкэбэр
Үүрүллээхтээн киирбитим,
Суруйаахтыыр остуолбар
Аҕаларым оҕонньор
Сурукуйа сытарын
Аһаахыйдаан көрбүтүм,
Аанныыр ийэ дойдубун,
Алаһалыыр дьиэлэрбин
Ахтаахыйдаан сылдьаммын,
Ааҕыталаан көрбүтүм….
Оҕолоохуй сэгэриэм,
Ахтаахыйдаан буорайдым….
Ойох ылан бараҥҥын,
Алаһа дьиэни тэринэҥҥин,
Оҕолууру төрөтөҥҥүн,
Олорбутуҥ буоллар дуу,
Кырдьаахыйдыыр саастарбар
Кыһалҕата суохуйдуҥ
Олороохтуом этэ нии…
Сүрэх-быар нохтолооҕор
Сүүрэр-көтөр
Көлөһүнү харыстаабакка,
Төрүөххүттэн
Түөспүтүгэр төкүнүтэн,
Таптаан
Таалалатан ииппиппит…
Күндүтүк көстөр
Күрүлүүр күн
Көдьүүһэ- эн эрэ этиҥ.
Оҕобут
Баай, мааны буоллун диэн
Оскуолаҕа биэрбиппит
Баҕабыт хоту буолбата…
Үөрэххэ эриллэн,
Үөһүгэр киирэн,
Аан ийэ дойдугуттан
Араҕыаҕыҥ кэриэтэ,
Хара оччугуйгуттан
Ханна даа барбакка,
Ынаҕы, сылгыны
Көрбүтүҥ буоллар,
Ыраах ордук
Көдьүүстээх буолуо этэ…
Көмүскэһиэҕэ суох диэннэр,
Күтүрээн, албыннаан,
Кыамматарбын даҕаны
Кыах ыалга ууран,
Кыама суох нолуогу түһэрэллэр…
Баай Баһылай уола
Баһылык буолан,
Аҕыйах нолуогу төлүөн,
Абыранна эбээт…
Дойдугар-сиргэр буолларгын,
Дуоһунаска ыттаҥҥын,
Аана суох атаҕастабылы
Арыый даа гыныах этиҥ…
Хараҕа суох буолан,
Хараҥа олоххо
Хааттаран олоробун…
Аһааҕыран ыалдьан
Аһаабат буоллум….
Өлөрүм чугаһаата,
Өрүһүйэ кэлэҥҥин,
Билсэриҥ буоллар,
Бэрт да буолуо этэ…
Үрэх баһыгар үүрүллэн,
Окко хоронон,
Орускуоппут элбээн,
Хаҕыс сүөһүлэнэн,
Хаалан олоробут…
Хайа, сэгэриэм,
Харчыта ыытыый…
Алексей Андреевич Иванов-Күндэ
Аҕа туһунан
***
Аҕа туһунан хоһооннор
Кэмчи соҕус эбиттэр,
Өрө тутар ырыалар
Эмиэ суохха дылылар.
***
Аҕа иитэр өрүтэ
Арыый хаҕыс соҕустар,
Олох диэни көрүүтэ
Тимир-тамыр курдуктар.
***
Онто дьиҥэ оҕоҕо
Көмө буолуо олоҕор,
Кутун-сүрүн кииллитэн
Быыһыа охсор очуртан.
***
Аҕа эппэт ыарыгын
Санаа аалар баттыгын,
Ыспат мэнээк киһиргээн
Сииктиин көтөр тыллары.
***
Аҕа тиэрдиэ тапталын
Эппит тылын толорон,
Өйдүөҥ кини сыһыанын
Кэлин кырдьан олорон.
***
Айаан_Чакыр.
Аҕабын аҕынным
Аҕынным даҕаны эйигин,
Аастыйбыт баттахтаах аҕабын,
Суол тэлэр олоҕум ыллыгар
Суохтуубун олуһун мэлдьитин.
Төннүөхпүн баҕардым эргитэн
Сайыспыт сылларбын аҕалан,
Түһэххэр олоро түһүөхпүн,
Сүүспүттэн эн сыллаан ылыаххын.
Оллооҥҥо оргуппут чэйгиттэн
Оҕоҕор сойута ууруоххун,
Ол онон утахпын ханнаран
Оргууйдук сылаастык кууһуохпун.
Эрдитэр саҥаҕын истэммин
Эриһэн үлэлии сүүрүөхпүн,
Эн эрэ аттыгар буоламмын
Эстибит сылаабын кыйдыахпын.
Ааспаттар,араҕан сүппэттэр,
Ахтылҕан аалыыта буолаллар,
Кырыалар баттахпар кыттыһар
Кырдьыбыт саастарбар даҕаны.
Долгууна Сунтаар Күүкэй.
Аар тойон Аҕабар…
Атааннаах мөҥүөннээх
Аан ийэ дойдум
Аанын аһарбар,
Аартыгын арыйарбар
Аан бастакы киһим
Айбыт аҕам буолаҕын!
Аһым саҕата
Аастыйан олорон
Аҕам барахсаҥҥа
Айан кэбиһэҥҥин,
Айхаллаан атаараҥҥын
Аан дойдуну анаарбыппар,
Айылҕалыын алтыспыппар
Анаан — минээн тураммын
Айхал — мичил этэбин!
Амарахтык санаан,
Астынан тураҥҥын
Алгыһынан атаарбытыҥ
Аргыстаһа сылдьан
Арыаллыыр олохпун.
Аал уоту оттунан,
Алаһа дьиэ тэринэн,
Айыы аймаҕын тэнитэн,
Айа — тута үлэлээн,
Айыы суолун тутуһан
Алгыскын толордум!
Айхал, айбыт аҕабар!
Айхал, аан дойдуну
Айааччы, арчылааччы
Аар Тойон аҕаларга!!!
Зинаида Федотова — Дьол Кыыма
Аҕа күнэ дэһэ-дэһэ
Айхал уруй буоллубут
Онтон, биһиги, сорохтор
Аҕа диэни билбэккэ
Аҕыс уоммутун аастыбыт
Аан дойдуну аймаабыт
Аҕа дойду сэриитигэр
Аҕаларбыт дууһаларын
Толук ууран
Тулаайахтар диэн
Тугун-ханныгын биллэхпит
Арай… арай …
Ырай олоҕо баар буоллаҕына
Баҕар онно көрсүөхпүт дуо?
«Ээ, эн аҕаҥ мин баарбын» диэн
Кэлэн кэпсэтиэ буолуо дуо
Ырайга ыттан төннүбэттэн
Ыйыппыт суох ээ быһыыта.
Трофим Егоров-Тирэҕэ, Сиэйэ нэһилиэгэ
Аҕабын аҕынным
Аҕынным даҕаны эйигин,
Аастыйбыт баттахтаах аҕабын,
Суол тэлэр олоҕум ыллыгар
Суохтуубун олуһун мэлдьитин.
Төннүөхпүн баҕардым эргитэн
Сайыспыт сылларбын аҕалан,
Түһэххэр олоро түһүөхпүн,
Сүүспүттэн эн сыллаан ылыаххын.
Оллооҥҥо оргуппут чэйгиттэн
Оҕоҕор сойута ууруоххун,
Ол онон утахпын ханнаран
Оргууйдук сылаастык кууһуохпун.
Эрдитэр саҥаҕын истэммин
Эриһэн үлэлии сүүрүөхпүн,
Эн эрэ аттыгар буоламмын
Эстибит сылаабын кыйдыахпын.
Ааспаттар, араҕан сүппэттэр,
Ахтылҕан аалыыта буолаллар,
Кырыалар баттахпар кыттыһар
Кырдьыбыт саастарбар даҕаны.
Аҕынным даҕаны эйигин,
Аастыйбыт баттахтаах аҕабын,
Суол тэлэр олоҕум ыллыгар
Суохтуубун олуһун мэлдьитин.
Долгууна Сунтаар Күүкэй.
Аар Тойон аҕабар…
Атааннаах — мөҥүөннээх
Аан ийэ дойдум
Аанын аһарбар,
Аартыгын арыйарбар
Аан бастакы киһим
Айбыт аҕам буолаҕын!
Аһым саҕата
Аастыйан олорон
Аҕам барахсаҥҥа
Айан кэбиһэҥҥин,
Айхаллаан атаараҥҥын
Аан дойдуну анаарбыппар,
Айылҕалыын алтыспыппар
Анаан — минээн тураммын
Айхал — мичил этэбин!
Амарахтык санаан,
Астынан тураҥҥын
Алгыһынан атаарбытыҥ
Аргыстаһа сылдьан
Арыаллыыр олохпун.
Аал уоту оттунан,
Алаһа дьиэ тэринэн,
Айыы аймаҕын тэнитэн,
Айа — тута үлэлээн,
Айыы суолун тутуһан
Алгыскын толордум!
Айхал, айбыт аҕабар!
Айхал, аан дойдуну
Айааччы, арчылааччы
Аар тойон аҕаларга!
*Зинаида Федотова — Дьол Кыыма*
Сунтаар
Аҕам
Маҥнайгы хаар түһэрэ үчүгэйиэн
Мин бүгүн таһырдьаттан арахпаппын,
Сарсыардатын аҕам барбыт сириттэн
Хара тыаттан хараҕым арахсыбат.
Кыл түгэнэ аһаат эмиэ тахсабын
Соторунан көрбүтүм ойуур диэки,
Туох эрэ харааран көстөр буолла
Тонолуппакка одуулаа, оо хамсыыр.
Уу — чуумпутук сири үллүктүү сабан
Хойуутук түһэр маҥан хаар быыһынан,
Куобах кэһиилээх аҕабыт мичээрэн,
Оҕолорун үөрдээри иһэр эбит.
Бу хааман иһэрин көрөн үөрбүппүөн
Аан — бастаан онно билбитим күндүтүн,
Сыллары уҥуордаан тиийэн кэллэҕэ
Харахпар хатанан хаалбыт ол көстүү.
Ачаалатара, акка мэҥэстэрэ
Харайара, мөҕөр диэни билбэтэ,
Аҕыйах да сылга аҕа тапталын
Билбиппиттэн дьылҕабар махтанабын.
Луиза Прокопьева- Сыккыс. Күүкэй
Аҕам сыта
Суохтаатым даҕаны
Аҕам уунуохтаах,
Таҥаһын-сабын
Илиитин сытын,
Оҕо эрдэхтэн
Өйбөр иҥэн хаалбыт,
Аҕам барахсан
Тимир көлөнү
Олоҕун аргыһа
оҥостон,
Тырахтарыыс идэтин баһылаан
Өр кэмҥэ
Үлэлээн-хамсаан,
Сайын от үлэтигэр
Уһун кыһынҥа
От-мас,муус тиэйэрин,
Дьиэтин таһыгар
Тыраахтырын сыарҕата
Ынчыктаан кэлэн тохтуура
Бу баарга дылы,
Умнубаппын ол күннэри
Оҕо саас үөрүүтүн,
Аҕам сытын
Сүрэхпэр сэмээр кистиибин.
Нюргустана Иванова-Сыдьаайа
АҔА
Аҕа диэн ааттанар киһим
Уу кыһыл эрдэхпинэ
Уоттаах сэриигэ барбыта.
Туруктаҕа тийэ туос сатыы
Туохха-ханна тийиэҕин
Туоһулаһан билэ сатыыр
Аҕам эрэйдээх аттаннаҕа
Сылы кыайбат сэриилэһэн
Улуу куорат чугаһыгар
Уоттаах сэриигэ киирсэннэр
Чугуйар диэни билбэккэ
Өстөөх буулдьатыттан өллөҕө
Кырамтатын-сэймэгин
Кыргыһыы хонуутуттан булбакка
Сураҕа суох сүппүтүнэн аахпыт
Суруктара бу сыттаҕа
Уодаһыннаах сэрии туоһута
Уордьан-мэтээл суоҕа
Олоҕум устата миэхэ
Олуонатык иһиллэр
Тулаайаҕым туоһутун
Тугу тук гыннылар
Билбэтим
Билигин кырдьан олорон
Кыламаным быыһыттан
Кылабачыйан тахсар
Хараҕым уутуттан
Хайдах эрэ кыбыстыах курдукпун
Арай… Арай
Анараа дойдуга аттаннахпына
Анаан минээн
Көрдөөн көрүөм дуу
Ырай олоҕо баар диэн
Ыраланаллар
Онно тийэн төннүбүтү
Көрсүбүт киһи баара дуу
Оччоҕо
Туоһулаһан да туһа суох эбит!!!
Тирэҕэ, Сиэйэ
Аҕам алгыһынан
Аҕабын олох өйдөөбөппүн,
Хаартыскаҕа эрэ көрөбүн,
Убайдарым «тээтэ» дииллэрин
Муодаргыы мин истэр буоларым.
Арай аҕам ытыһын сылааһа
Хаалбыт эбит үс кутум түгэҕэр:
Олорбут булгунньахтаах алааһа,
Көтөхпүт илиилэрин түһэҕэр.
«Аҕа» диэн кими да ыҥырбат
Огдообо дьахтар оҕолоро
Атахпытыгар син турбуппут,
Дьон сиэринэн син олорбуппут.
Ахтыбат этибит аҕабытын,
Дьон кэпсээнин эрэ истэрбит:
Туораах оҕонньор түүн туойарын,
Байанайдаах булчут буоларын.
Ол да буоллар хаалбыт эбит миэхэ
Чэрдээх ытыс үөһэ көтөҕүүтэ,
Тохтор тойук көмүс дьүрүскэнэ,
Аптаах олох — олоҥхо киэлитэ.
Айабын аҕам алгыһынан,
Кэскил түстүүр сүүс тойугунан,
Ыра санаа этиллэр тылынан,
Күҥҥэ көөчүктүүр тапталынан.
Мария Данилова-Күн Мичээрэ
Аҕам барахсан
Аҕыйах саҥалаах,
Амарах санаалаах,
Үлэҕэ кыайыылаах
Үтүөкэн майгылаах.
Оо, аҕам барахсан!
Алаһа туппута,
Ампаар охсубута,
Хотон туруорбута,
Көр, өр турбута.
Оо, аҕам барахсан!
Ол хоһуун бэйэтэ
Олус эдэр этэ,
Олохтон барбыта,
Оҕото хаалбыта.
Оо, аҕам барахсан!
Данил Львов-Айылҕа Уола