Бу ый үһүс өрөбүлүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Ийэ күнэ бэлиэтэнэр. Ону сэргэ дойдубут бэрэсидьиэнэ Владимир Путин анал ыйааҕынан быйылгыттан Аҕа күнүн аан бастакытын бэлиэтиибит.
Дьиэ кэргэн институтун бөҕөргөтөр уонна оҕону иитиигэ аҕа оруолун үрдэтэр Аҕа күнэ Саха сиригэр 1993 сылтан бэлиэтэнэр Ийэ күнүн кытта биир күҥҥэ түбэстэ.
Киэҥ көҕүстээх, сынтарыйбат саналаах, хорсун быһыылаах, булугас өйдөөх, толору күүстээх, айар-тутар аналлаах, сирдээҕи дьолбутун тутар, дьиэ кэргэн быһыытынан аналбытын үрдэтэр биһиги Аҕаларбыт буолаллар. Кини уустук, элбэх бириэмэни, сындааһыны эрэйэр үлэтиттэн ордор иллэҥ кэмигэр ийэ айылҕаны кытта ситимин быспат. Оҕолорун айылҕаҕа, булка, балыктааһыҥҥа илдьэ сылдьан, булт кистэлэҥнэрин, тулалыыр эйгэҕэ харыстабыллаах сыһыаҥҥа кыра эрдэхтэриттэн уһуйар. Маны сэргэ, сатабыллаах илиитинэн уус абылаҥар, тимир уһаарыытыгар абылыыр сүдү күүстээх.
Аҕа диэн дьоһун ааты
Сүгэр сүдү чиэс эбит,
Аҕа буолуу-бу ытык
Эппиэтинэс буолар эбит,- диэн өйдөөх-санаалаах, онуоха сөптөөх майгылаах-сигилилээх киһи-толору дьоллоох аҕа!
Кини оҕотугар, чугаһа бэрдиттэн буоллаҕа дии — дьиҥнээх иитээччи. Аҕа оҕону иитэргэ дьиҥ муҥура суох дьоҕурдааҕын, кини онуоха тоҕоостоох ис кыахтааҕын сөҕөн-махтайан бэлиэтээбит буолуохтаах улуу педагог Д.Герберт: “Один отец значит больше, чем сто учителей”.
Ыалга алтан сэргэни туруорааччы, сарсыҥҥы төлкөнү тулхадыйбат гына түстээччи кимий? Аҕа! Алаһа холумтаны ахталытааччы-аҕа. Аал уоту күлүбүрэччи оттооччу-эмиэ аҕа. Иитэр сүөһүнү күрүөлээччи эмиэ-кини. Олох киириилээх-тахсыылаах суолугар оҕону сирдээн-сиэтэн киллэрээччи, үксүгэр-аҕа. Үлэ диэн мээнэнэн тэлбэҥнээһин буолбатаҕын, тиритии-хорутуу буоларын, минньигэс сылайыы-элэйии, кынаттаах кыайыы-хотуу буоларын биллэрээччи — Аҕа. Төрөөбүт айылҕа бараммат-хороммот умсугутуулаах, муҥура суох таайтарыылаах кэрэтигэр уонна үтүмэн кубулҕаттарыгар сыһыарааччы эмиэ аҕа!
Ама итинтэн ордук сылаас, дэбигис, өйдөнүмтүө, күүстээх тартарыылаах холобурдаах сыһыан, оҕолорум-көмүстэрим, чыычаахтарым, кырачааннарым тустарыгар диэн кыһалҕаланан, кэпсээн оҥостон, үлэлээн-хамсаан түбүгүрэ сылдьар аҕалар көрүөххэ хайдах курдук үчүгэйий?
Киһини олох суолугар үктэннэрээччилэр, ыал үөскүүр сиэрин-туомун утумнааччылар ийэ уонна аҕа, эбэ уонна эһэ, чугас уонна ыраах аймахтар. Кинилэр холбоспут күүстэринэн саҥаттан саҥа ыаллар үөскээннэр, саҥа сайдыыны саҕаллар. Ол да гыннар норуот тыына күүстээх, өй-санаа кыахтаах буоларын хааччыйааччы- бастатан туран аҕа буолар.
Айбыт аҕаҥ
- Өбүгэлэрбит эр киһини туталлара. Кинини өркөн өйү, күүһү-кыаҕы, хорсун санааны, кырдьыксыт буолууну кытта ситимнииллэр. Туох баар дьоһун, суолталаах мөккүөрдэргэ эр киһи тыла быһаарар.
- «Атын омук дьоно кэлэн, сахалары омук быһыытынан сыана быһалларыгар дьахтары да, оҕону да көрбөттөр. Эр киһини көрөллөр-кыаҕын, санаатын, күүһүн» (Эдьиий Дора)
- Аҕа- дьиэ кэргэн эргийэр киинэ.
- Дьиэҕэ аҕа баарыгар барыта эркин курдук эрэллээх, бөҕө туруктаах.
- Аҕа сүрүн кыһамньыта-дьиэ кэргэн бас билэр сылаас, тупсаҕай дьиэлээх, айаҕар аһыыр астаах, санныгар таҥнар таҥастаах буолара.
- Кини оҕолорун иитэр, атахтарыгар туруорар эбээһинэстээх.
- Дьиэ кэргэн бигэ туруктаах буолара-эр киһи ытык иэһэ. Үчүгэй дьиэтигэр-уотугар чэгиэн кэргэннээх, ыччаттардаах эр киһи-дьоллоох аҕа баһылык.
- Былыр сахаларга дьиэ кэргэн остуолга аҕа баһылык олорбутун эрэ кэннэ олорор сиэрдээҕэ; ас амтаннааҕа, иҥэмтэлээҕэ аҕа иннигэр уураллара.
- Аҕа тыла оҕолоругар-сокуон.
- Былыр аҕа оҕолорун атаахтаппата, кытаанаҕа, ол эрээри кинилэргэ кыыһырбат, кыйахаммат этэ, оҕолоругар ордоотообото, сынньыбата, атаҕастаабата.
- Оҕо мөкү быһыыта, буруйу оҥоруута, аҕатын, бүтүн аҕа ууһун үтүө аатын-суолун хараардарын өйдүөх тустаах.
- Эр киһи бэйэтин дьиэ кэргэнигэр эрэ кыһанар буолбатах этэ, кини аҕа ууһун эмиэ көрөрө-истэрэ.
- Иллээх дьиэ кэргэн мэктиэтэ – аҕа. (А. Данилов-Аман)
- Эр киһи оҕолонноҕуна дууһата ордук арыллар . Оҕо сытын ыллаҕына иэйиитэ күүскэ аһыллар.
Аҕа күнэ дэһэ-дэһэ
Айхал уруй буоллубут
Онтон, биһиги, сорохтор
Аҕа диэни билбэккэ
Аҕыс уоммутун аастыбыт
Аан дойдуну аймаабыт
Аҕа дойду сэриитигэр
Аҕаларбыт дууһаларын
Толук ууран
Тулаайахтар диэн
Тугун-ханныгын биллэхпит
Арай… арай …
Ырай олоҕо баар буоллаҕына
Баҕар онно көрсүөхпүт дуо?
«Ээ, эн аҕаҥ мин баарбын» диэн
Кэлэн кэпсэтиэ буолуо дуо
Ырайга ыттан төннүбэттэн
Ыйыппыт суох ээ быһыыта.
Трофим Егоров-Тирэҕэ, Сиэйэ нэһилиэгэ
Аҕабын аҕынным
Аҕынным даҕаны эйигин,
Аастыйбыт баттахтаах аҕабын,
Суол тэлэр олоҕум ыллыгар
Суохтуубун олуһун мэлдьитин.
Төннүөхпүн баҕардым эргитэн
Сайыспыт сылларбын аҕалан,
Түһэххэр олоро түһүөхпүн,
Сүүспүттэн эн сыллаан ылыаххын.
Оллооҥҥо оргуппут чэйгиттэн
Оҕоҕор сойута ууруоххун,
Ол онон утахпын ханнаран
Оргууйдук сылаастык кууһуохпун.
Эрдитэр саҥаҕын истэммин
Эриһэн үлэлии сүүрүөхпүн,
Эн эрэ аттыгар буоламмын
Эстибит сылаабын кыйдыахпын.
Ааспаттар,араҕан сүппэттэр,
Ахтылҕан аалыыта буолаллар,
Кырыалар баттахпар кыттыһар
Кырдьыбыт саастарбар даҕаны.
Аар тойон Аҕабар…
Атааннаах мөҥүөннээх
Аан ийэ дойдум
Аанын аһарбар,
Аартыгын арыйарбар
Аан бастакы киһим
Айбыт аҕам буолаҕын!
Аһым саҕата
Аастыйан олорон
Аҕам барахсаҥҥа
Айан кэбиһэҥҥин,
Айхаллаан атаараҥҥын
Аан дойдуну анаарбыппар,
Айылҕалыын алтыспыппар
Анаан — минээн тураммын
Айхал — мичил этэбин!
Амарахтык санаан,
Астынан тураҥҥын
Алгыһынан атаарбытыҥ
Аргыстаһа сылдьан
Арыаллыыр олохпун.
Аал уоту оттунан,
Алаһа дьиэ тэринэн,
Айыы аймаҕын тэнитэн,
Айа — тута үлэлээн,
Айыы суолун тутуһан
Алгыскын толордум!
Айхал, айбыт аҕабар!
Айхал, аан дойдуну
Айааччы, арчылааччы
Аар Тойон аҕаларга!!!
Зинаида Федотова — Дьол Кыыма
Аҕа туһунан
Аҕа туһунан хоһооннор
Кэмчи соҕус эбиттэр,
Өрө тутар ырыалар
Эмиэ суохха дылылар.
*
Аҕа иитэр өрүтэ
Арыый хаҕыс соҕустар,
Олох диэни көрүүтэ
Тимир-тамыр курдуктар.
*
Онто дьиҥэ оҕоҕо
Көмө буолуо олоҕор,
Кутун-сүрүн кииллитэн
Быыһыа охсор очуртан.
*
Аҕа эппэт ыарыгын
Санаа аалар баттыгын,
Ыспат мэнээк киһиргээн
Сииктиин көтөр тыллары.
*
Аҕа тиэрдиэ тапталын
Эппит тылын толорон,
Өйдүөҥ кини сыһыанын
Кэлин кырдьан олорон.
*
Айаан_Чакыр.
Аҕам.
Маҥнайгы хаар түһэрэ үчүгэйиэн
Мин бүгүн таһырдьаттан арахпаппын,
Сарсыардатын аҕам барбыт сириттэн
Хара тыаттан хараҕым арахсыбат.
Кыл түгэнэ аһаат эмиэ тахсабын
Соторунан көрбүтүм ойуур диэки,
Туох эрэ харааран көстөр буолла
Тонолуппакка одуулаа, оо хамсыыр.
Уу — чуумпутук сири үллүктүү сабан
Хойуутук түһэр маҥан хаар быыһынан,
Куобах кэһиилээх аҕабыт мичээрэн,
Оҕолорун үөрдээри иһэр эбит.
Бу хааман иһэрин көрөн үөрбүппүөн
Аан — бастаан онно билбитим күндүтүн,
Сыллары уҥуордаан тиийэн кэллэҕэ
Харахпар хатанан хаалбыт ол көстүү.
Ачаалатара, акка мэҥэстэрэ
Харайара, мөҕөр диэни билбэтэ,
Аҕыйах да сылга аҕа тапталын
Билбиппиттэн дьылҕабар махтанабын.
Сыккыс. Күүкэй
Аҕам сыта
Суохтаатым даҕаны
Аҕам уунуохтаах,
Таҥаһын-сабын
Илиитин сытын,
Оҕо эрдэхтэн
Өйбөр иҥэн хаалбыт,
Аҕам барахсан
Тимир көлөнү
Олоҕун аргыһа
оҥостон,
Тырахтарыыс идэтин баһылаан
Өр кэмҥэ
Үлэлээн-хамсаан,
Сайын от үлэтигэр
Уһун кыһынҥа
От-мас,муус тиэйэрин,
Дьиэтин таһыгар
Тыраахтырын сыарҕата
Ынчыктаан кэлэн тохтуура
Бу баарга дылы,
Умнубаппын ол күннэри
Оҕо саас үөрүүтүн,
Аҕам сытын
Сүрэхпэр сэмээр кистиибин.
Сыдьаайа
АҔА.
Аҕа диэн ааттанар киһим
Уу кыһыл эрдэхпинэ
Уоттаах сэриигэ барбыта.
Туруктаҕа тийэ туос сатыы
Туохха-ханна тийиэҕин
Туоһулаһан билэ сатыыр
Аҕам эрэйдээх аттаннаҕа
Сылы кыайбат сэриилэһэн
Улуу куорат чугаһыгар
Уоттаах сэриигэ киирсэннэр
Чугуйар диэни билбэккэ
Өстөөх буулдьатыттан өллөҕө
Кырамтатын-сэймэгин
Кыргыһыы хонуутуттан булбакка
Сураҕа суох сүппүтүнэн аахпыт
Суруктара бу сыттаҕа
Уодаһыннаах сэрии туоһута
Уордьан-мэтээл суоҕа
Олоҕум устата миэхэ
Олуонатык иһиллэр
Тулаайаҕым туоһутун
Тугу тук гыннылар
Билбэтим
Билигин кырдьан олорон
Кыламаным быыһыттан
Кылабачыйан тахсар
Хараҕым уутуттан
Хайдах эрэ кыбыстыах курдукпун
Арай… Арай
Анараа дойдуга аттаннахпына
Анаан минээн
Көрдөөн көрүөм дуу
Ырай олоҕо баар диэн
Ыраланаллар
Онно тийэн төннүбүтү
Көрсү…
Аҕам алгыһынан
Аҕабын олох өйдөөбөппүн,
Хаартыскаҕа эрэ көрөбүн,
Убайдарым «тээтэ» дииллэрин
Муодаргыы мин истэр буоларым.
Арай аҕам ытыһын сылааһа
Хаалбыт эбит үс кутум түгэҕэр:
Олорбут булгунньахтаах алааһа,
Көтөхпүт илиилэрин түһэҕэр.
«Аҕа» диэн кими да ыҥырбат
Огдообо дьахтар оҕолоро
Атахпытыгар син турбуппут,
Дьон сиэринэн син олорбуппут.
Ахтыбат этибит аҕабытын,
Дьон кэпсээнин эрэ истэрбит:
Туораах оҕонньор түүн туойарын,
Байанайдаах булчут буоларын.
Ол да буоллар хаалбыт эбит миэхэ
Чэрдээх ытыс үөһэ көтөҕүүтэ,
Тохтор тойук көмүс дьүрүскэнэ,
Аптаах олох — олоҥхо киэлитэ.
Айабын аҕам алгыһынан,
Кэскил түстүүр сүүс тойугунан,
Ыра санаа этиллэр тылынан,
Күҥҥэ көөчүктүүр тапталынан.
Күн Мичээрэ
Аҕам барахсан
Аҕыйах саҥалаах,
Амарах санаалаах,
Үлэҕэ кыайыылаах
Үтүөкэн майгылаах.
Оо, аҕам барахсан!
Алаһа туппута,
Ампаар охсубута,
Хотон туруорбута,
Көр, өр турбута.
Оо, аҕам барахсан!
Ол хоһуун бэйэтэ
Олус эдэр этэ,
Олохтон барбыта,
Оҕото хаалбыта.
Оо, аҕам барахсан!
Айылҕа Уола, Сунтаар, Күүкэй
Эр киһи-эр хоһуун,
Эр киһи-эр чоруун,
Эн эрэ энчирээмэ
Эн эрэ элэйимэ!
Удьуор утум
Ууһааһына,
Унаар буруо
Ууһааһына
Эйигиттэн эрэ тутулуктаах,
Эйигинэн бөҕө
Тулааһыннаах.
Омуккун өрө тут,
Олоҕу туругурт,
Сайдыыга баран ис,
Санааҕын эн ситис!
Саргылана Спиридонова-Кэрэмэс Кийиитэ.
Булааччы-талааччы эр киһи
Бултуурун-алтыырын бобумаҥ,
Өбүгэ эр хаана сүүрэрин,
Өрүү да өйдөөҥҥүт, бохсумаҥ.
Барахсан, айылҕа оҕото,
Баордын ээ, сынньана, дуоһуйа,
Байанай бэрсиитэ ой бото
Буолбатын даҕаны-бобумаҥ.
Сүһүөҕэ тэнийиэ, уоскуйан,
Санаалыын күүһүрэн кэлиэҕэ,
Көмүскэс эр хаана уһуктан,
Кэргэн, дьиэ кэскилин кэпсиэҕэ.
Саргылана Спиридонова-Кэрэмэс Кийиитэ
Аҕа дьиэҕэ бааргыгар
Аҕа дьиэҕэ баарыгар
Аал уот үөрэ умайар,
Ас минньигэһэ астанар,
Атах таҥаһа куурдуллар.
Аҕа дьиэҕэ баарыгар
Аймах-билэ мунньустар,
Атас-доҕор аараан ааһар,
Араас үлэ көҕүлэнэр.
Аҕа дьиэҕэ баарыгар
Аймана үөрэллэр оҕолор,
Алаадьылыыр ийэбит,
Алгыс баһа сыаланар.
Екатерина Коротова-Кэтии лэчил
Аҕабар
Орой-мэник саастарбар
Биири өйдөөн хаалбыппын,
Хотуур, кыраабыл сүкпүт
Аҕам нүксүйбүт көхсүн.
Сайыны, кыһыны бүтэрэн,
Күүстээх үлэҕэ баттатан
Кырдьыан иннигэр кырдьыбыт,
Сааһырыан иннигэр сааһырбыт.
Оҕолорум тустара диэн
Биирдэ дуоһуйа сынньаммакка,
Аҕам барахсан бу сиргэ
Олорон ааспыта олоҕун.
Иванов, А.И. Аҕабар / Добдуй сиэнэ // Сунтаар ньургуһуннара. — Дьокуускай, 2017. — С. 325
Аҕабар
Аҕынным даҕаны эйигин,
Аастыйбыт баттахтаах аҕабын,
Суол тэлэр олоҕум ыллыгар
Суохтуубун олуһун мэлдьитин.
Төннүөхпүн баҕардым эргитэн
Сайыспыт сылларбын аҕалан,
Түһэххэр олоро түһүөхпүн,
Сүүспүттэн эн сыллаан ылыаххын.
Оллооҥҥо оргуппут чэйгиттэн
Оҕоҕор сойута ууруоххун,
Ол онон утахпын ханнаран
Оргууйдук сылаастык кууһуохпун.
Эрдитэр саҥаҕын истэммин
Эриһэн үлэлии сүүрүөхпүн,
Эн эрэ аттыгар буоламмын
Эстибит сылаабын кыйдыахпын.
Ааспаттар, араҕан сүппэттэр,
Ахтылҕан аалыыта буолаллар,
Кырыалар баттахпар олорор
Кырдьыбыт саастарбар даҕаны.
Аҕабар // Львова, Е.К. Көмүс долгуннар: [хоһооннор] / Долгууна. — Дьокуускай, 2018. — С. 79.
Аҕабар…
Бар дьоҥҥун барытын
Барахсаттар диэн таптыыр,
Баай кэрэ дууһалаах,
Амарах аҕам, эн этиҥ.
Кэрэ тылларым
Кэрии тыаларыгар
Кэрээбэккэ этэр
Кэҕэ кыылым буолаҕын.
Орто туруу дойдубар
Очурбун – чочурбун,
Оттомноон оhорунар
Ohyop тылым буолаҕын.
Күн сирин күндүтүн,
Кундэлэс иэйиинэн
Күөммэр күөртүүр,
Күлүмнүүр кыымаҕын.
Хомус тыла сүрэҕим
Хоҥкунуу оонньуур,
Кылыгырыыр кылларын
Ибирдиир долгунаҕын.
Хомуһуннаах тыл хоноһото,
Алыптаах ырыа ыалдьыта,
Уһаарбыт ууhун кыһата
Иэйиибин күөдьүтэ уматтын.
Аҕабар… // Антонова, Е.П. Дорҕоон суол: [хоһооннор, тылбаастар] / Күн Сиккиэр. — Дьокуускай, 2016. — С. 141.
Аҕабыт оҕо эрдэҕинээҕитин курдук
Аҕабыт оҕо эрдэҕинээҕитин курдук,
Эрдэ да хаампыппыт тайҕа устун,
Эр киһи
булчут да буолбатарбыт,
санныбытыгар саа сүгэн.
Мэниктиири,
саатыыры умнан
Yрэххэ от охсорбут.
Намыын тыаллыы ыран-сылайан,
Күһүн паартабытыгар төннөрбүт
хагдан ходуһаттан.
Ол сэрии кэнниттэн этэ.
Ийэбит эрэйдээх
түүн кистээн ытыыра
кырабааппыт таһыгар
туран.
Ол сэрии кэнниттэн этэ.
Аан дойду тулаайах оҕолоро
түүн түһээннэр
төрөөбүт аҕаларын аатын
көрдүү сатыыр этилэр.
Өлбүт саллааттар
уҥуохтарын кэрийэн.
Ол сэрии кэнниттэн этэ…
Аҕабыт оҕо эрдэҕинээҕи курдук // Алексеев, И.Г. Санаа кыната: [хоһооннор, драма, ахтыылар] / И.Г. Алексеев. — Дьокуускай. 2004. — С. 26.