Сулустаах ийэлэр
Ис сүрэхтэн иэйиллэн этиллэр “Ийэ” диэн тыл хайдах курдук кэрэтик, сымнаҕастык иһиллэрий. Ама ким санаабатый? Ииппит, харайбыт ийэтин истиҥ тапталын, көтөҕөн-биэбэйдээн, күндү күнү көрдөрбүтүн, уйгу дьолго олордубутун. “Оҕом эн эрэ киһи буол”,- диэн этэрин эрэйдэнэрин иһин ийэ ордук таптанар, ытыгыланар. Төһө да улааттаргын, олох олуурдарын туораатаргын, оҕолор аҕалара буолан, кырдьан баттаҕыҥ да кырытыйдар-умнубаккын хаһан даҕаны улуу тылы- ис сүрэхтэн “Ийэ” диэни.
Ийэ дойду уонна төрөппүт ийэ диэн тыллар истиҥ тапталынан, сүрэххэ нарыннык иҥэллэр. Ити иһин биһиги хорсун буойуттарбыт эрэйи, буому эрдээхтик туораан, кырыктаах кыргыһыыларга кыайыылаах тахсаллара.
Биһиги оройуоммут элбэх оҕолоох ийэлэригэр бу дьыл ылааҥы уонна чаҕылхай күннээх муус устар 21 күнэ хаһан да умнуллуо суоҕа. Бу күн элбэх оҕолоох ийэ Дария Осиповна Федорова Күүкэйтэн Сунтаарга киирдэ. Ийэ сүрэҕэ күүскэ тэбэр, хайдах эрэ бүтэйдии үөрүөх-көтүөх санааҕа кэлэр. Тоҕо үөрүө суоҕай, төрөппүт уон оҕолоро бары бааллар уонна иннигэр улахан чиэс күүтэр. Кини орто үөрэхтээх улахан кыыһа Матрена Митрофановна учууталлыыр, уола Петр 1943 сылтан Советскай Армияҕа сулууспалыыр, 7 кылааһы бүтэрбит Варвара холкуоска үлэлиир. Лиза, Борис, Нина, Надя, Витя, Маргарита маҥнайгы кылаастан сэттис кылааска диэри оскуолаҕа үөрэнэллэр. Арай кыракый Светлана үөрэнэр сааһа ситэ илик буолан дьиэтигэр олорор.
Ити күн Дария Осиповна оройуон киинигэр Дьоруой Ийэлэргэ орденнары туттарыы миитинигэр ытыктабыллаахтык ыҥырыллан, муҥура суох үөрүүнэн Дьоруой Ийэ ордены уонна Михаил Иванович Калинин илии баттааһыннаах ССРС Верховнай Советын Президиумун Бочуотунай Грамотатын ылла.
“1941-1945 сылларга Аҕа дойду сэриитигэр килбиэннээх үлэ иһин” медаллаах Аллыҥа нэһилиэгин “Кыһыл Кулуһуннаах” холкуос чилиэнэ Дьоруой Ийэ Варвара Алексеевна Яковлева төрөппүт оҕолорун көрдөртөөн туран,- уруккута дьадаҥы олохтоох, элбэх оҕолоох ийэ бу курдук үрдүк наҕарааданы ылбыппыттан үөрэн туран, партия, правительство маннык кыһамньытын иһин, Улуу Сталиҥҥа улаханнык махтанабын-диэн этиитэ киһини долгутар. Кини төрөппүт, ииппит эмдэй-сэмдэй оҕолоро кэккэлэспиттэрэр киһини кэрэхсэтэр.
Ити курдук элбэх оҕолоох ийэлэр Григорьева Матрена Саввична (Чакыр), Илларионова Ксения Яковлевна (Күүкэй), Иудина Степанида Павловна (Түбэй-Дьаархан) Дьоруой Ийэ орденнарын уонна ССРС Верховнай Советын Президиумун Бочуотунай Грамотатын ыллылар. Үчүгэйиэн Дьоруой Ийэлэр кыһыл көмүс орденнара.
Ити аата Сунтаар оройуона аан маҥнай биэс Дьоруой Ийэлэр ааттарын бэйэтин историческай кинигэтигэр көмүс буукубаларынан сурунна.
Дьоруой Ийэлэр коммунизмы тутуһар хорсун-хоодуот, Ийэ дойдуга эттиин-хаанныын бэриниилээх эдэр көлүөнэлэри ииттиннэр.
Уруй-айхал буоллун Дьоруой Ийэлэргэ!
Сталин суола.-1947.-Ыам ыйын 1к.
Сунтаар улууһун Дьоруой ийэлэрэ
Сунтаар улууһун ГТАС салаатыгар өр сылларга салайааччынан үлэлээбит Иванова Зинаида Валентиновна уонна оройуоммутугар Дьоруой ийэлэр тустарынан үлэни саҕалааччы Лидия Николаевна Петрова Сунтаарбыт улууһугар төһө элбэх Дьоруой ийэ баарын, кинилэр оҕолоро хайдах дьон буолан тахсыбыттарын, төһө элбэх дьону тэнипиттэрин, Сунтаар, Ньурба архыыптарыгар үлэлэһэн, нэһилиэктэр олохтоох дьаһалталарын исписэлиистэрин кытта чуолкайдаһан, Дьоруой ийэлэр оҕолорун, сиэннэрин көмөлөрүнэн матырыйааллары, хаартыскалары хомуйан саҕалаабыттар. Ити үлэлэрин түмүгүнэн биһиги улууска 138 Дьоруой ийэ баара, кинилэртэн 1486 оҕо төрөөбүт, 6659 сиэннэр, хос сиэннэр, барыта барыллаан 8200-чэ киһи төрөөн-ууһаан, киэҥник тэнийэн, үлэлии-хамсыы олороллоро чуолкайдаммыт. Бу сыыппаралар Дьоруой ийэ үрдүк аат олохтоммутун кэннинээҕи кэми эрэ көрдөрөр чахчылар буолаллар.
Ааспыт үйэ 50-70 сылларыттан олох-дьаһах балайда тупсан, ийэ, оҕо доруобуйатын туһугар болҕомто күүһүрэн, ыал буолуу элбээн, оҕо төрөөһүнэ биллэрдик улааппыт. Ити сылларга улууска 86 ийэ Дьоруой ийэ аат иҥэриллибит. Кэнники сылларга олохпут укулаата уларыйан, ыал элбэх оҕолонуута сэдэх буолла. Ол курдук, Саха сиринээҕи Дьоруой ийэ аат улууспутугар 2017с.-1, 2019с.-1 ийэҕэ иҥэрилиннэ.
Дьоруой ийэлэр барахсаттар бары даҕаны тыа сирин төһүү үлэһит дьахталлара, киэҥ көҕүстээхтэрэ, үтүө-мааны майгылаахтара көстөр. Оҕолорун көрөн-харайан, аһатан-таҥыннаран, атахтарыгар туруоруу түбүгүн таһынан ийэлэр өссө холкуос, сопхуос пиэримэлэригэр, нэһилиэк араас тэрилтэлэригэр бэйэлэрин харыстаммакка үлэлээбиттэр. Элбэх оҕо аһын-таҥаһын бэрийии, дьиэ бүппэт үлэтин күн аайы үмүрүтүү үгүс сыраны-сылбаны ыларын, хас биирдии оҕоҕо сылаас-истиҥ сыһыаны биэрии, дьиэ кэргэҥҥэ нус-хас олоҕу олохтооһун хайдахтаах курдук тулууртан, дьулууртан тахсарын эт хааннарынан биллэхтэрэ.
Сунтаар улууһун Дьоруой ийэлэрэ / хомуйан оҥордулар: Иванова З.В., Петрова Л.Н., Иванова Т.Н.- Дьокуускай: Чопчу.-448с.
Ийэбэр
Аламай маҥан күннээх
Аан ийэ дойдубар
Айыллан үөскүөхтэн
Айыы киһитэ-Ийэ.
Күн күбэй ийэбин
Күнүс-түүн саныыбын,
Ахтаммын-иэйэммин
Бу хоһоон аныыбын.
П. Аввакумов-Быыралыырап
Түүлбэр, тыыннаах сылдьардыы,
Ийэм киирэн кэлбитэ.
Кууһан ылан, аһыммыттыы,
Сүүспүттэн сыллаабыта.
Дьон ортотугар туоххаһыйбыт
Санаабын хайдах таайбытай?
Аймалҕаммын сайҕаабыт
Уоскулаҥы ууммутай?
Аттыбар суоҕун да иһин,
Аанньал курдук ийэкэм
Алгыстаах санаатынан
Араҥаччылаан аастаҕа…
Саргылана Спиридонова- Кэрэмэс Кийиитэ
Мэлдьи саныы сылдьыаҕым-
Ийэм сылаас илиитин,
Ийэм астыыр астарын,
Ийэм тигэр таҥаһын,
Ийэм алгыыр хараҕын,
Ийэм көрбүт мичээрин,
Ийэм ыраас мөссүөнүн,
Ийэм таптыыр саҥатын,
Ийэм ахта суохтуурун,
Ийэм куруук күүтэрин,
Куруук үөрэ ааттыаҕын,
Дууһам истиҥ иэйиитин,
Тэбэр сүрэх махталын,
Эҕэрдэни аныаҕым,
Мэлдьи саныы сылдьыаҕым!
Алевтина Николаевна Ощепкова
Ийэ баар буолан
Ийэ баар буолан-
Илгэлээх олох тэнийэр.
Ийэ баар буолан-
Иллээх кэргэн иитиллэр.
Ийэ баар буолан-
Иэйиэхсиппит эҥээрдэһэн,
Иэримэ дьиэбит иччилэнэн,
Истиҥ иэйии тыыннанар.
Ийэ баар буолан-
Инники сайдыы саҕыллар.
Ийэ баар буолан-
Итии таптал илгийэр.
Зинаида Егорова (Герасимова)
Ийэбэр
Харахпын да симэн тураммын
Атаҕыҥ тыаһын билэбин,
Тыһыынча да киһи саҥатыттан
Ийэкээм куолаһын араарабын.
Мэлдьи мин өйбөр- сүрэхпэр
Ийэм сылаас мичээрэ,
Харахпар көстөн кэлэр.
Галина Ксенофонтова
Ийэм илиитэ
Ол онно сиэттиһэн иһэммин,
Дьэ өйдөөн олус диэн сөхпүтүм,
Ийэкэм барахсан илиитэ
Түү курдук сымнаҕас эбитин…
Дьыл-хонук ааспытын да иһин,
Умнубат эбиппин ол кэми,
Билигин да сүрэхпин сылытар
Ийэкэм ытыһын сылааһа…
Изабелла Голокова
Ахтылҕан
Сааскы күн сандааран.
Санатта миэхэ Ийэбин.
Күн сылааһыгар сыламнаан,
Түннүгүн аттыгар олорорун.
Сиэннэрин күннэтэ кэтэһэн,
Санаарҕаан, санньыйан ыларын,
Күүтүүлээх күннэргэ кэлэрин-
Долгуйа, кэтэһэ күүтэрин.
Надежда Андреева
Аҕынным даҕаны ийэбин,
Амарах, элэккэй бэйэтин.
Сып-сылаас сымнаҕас илиитин,
Суоһунан угуттуур итиитин.
Суохтаатым даҕаны ийэбин
Сүбэлээн, такайан этэрин,
Кыраттан сэгэйэ үөрэрин,
Көрдөөхтүк лыҥкыныы күлэрин.
Лидия Данилова-Илгийэ
Саха дьахтара
Ийэ киһиэхэ-
Иҥэр эбит дьикти дьоҕур,
Сайаҕас сатабыл.
Барытын харыстыыр, араҥаччылыыр,
Барыны бары аһынар,
Харайар талаан.
Уххан
Ийэбэр
Эдэркээн ийэкэм,
Эн эрэ баар буолан,
Айылҕа бэлэҕин кэриэтэ,
Аан ийэ дойдуга
Айыллан кэлбитим.
Нап-намыын ийэкэм,
Сып-сылаас мичээргин,
Ийэлии тапталгын,
Эппэр-хааммар иҥэрэн,
Мэлдьи саныы сылдьабын.
Сардаана Федорова
Ийэбэр, аҕабар
Кыра быыкайкаан илиилэрбинэн
Билбитим ийэм, аҕам сылааһын,
Күлбүт-мичилийбит мичээрбинэн
Сөҕө көрбүтүм халлаан ырааһын.
Хас үктэммит атаҕым суолунан
Иҥмитэ буорга дууһам саҥата,
Хас тайаммыт ытыһым суолунан
Сөҥмүтэ сүрэҕим ырата.
Александра Семенова
Ийэбэр аныыбын
Инники олопун сырдатар
Ийэкэм эйэҕэс мичээрэ,
Уйан, ыраас, сырдык дууһата
Угуттуур мэлдьитин сүрэхпин.
Илгийэр сылаастык тымныыга,
Итиигэ утахпын ханнарар,
Хараҕын харатын кэриэтэ
Харыстаан хаххалыыр бүрүйэ.
Екатерина Львова-Долгууна
Ийэ
Харыстаан дуу, ийэни, уолаттар,
Ийэттэн ордук сир үрдүгэр суох.
Харыстааҥ дуу, ийэни, уоланнар
Ийэттэн ордук таптыыр суох.
Анатолий Алексеев.
Оо, ийэкээ…
Оо, ийэкээ, эн сааскын быдан куоһардым.
Ол эрээри ааспата ахтылҕаным,
Тулабар, туоххаһыйбыт санаабар,
Туой эйигин көрдүүргэ дылыбын,
Ардыгар айылҕам абылаҥар
Атылыыгын булан долгуйабын.
Эйигинниин сылдьыбыт ыырдарбыт
Эн тыыҥҥын иҥэриммит курдуктар,
Күлүгэр сынньаммыт аар хатыҥмыт
Куппун-сүрбүн алгыһынан кууһар.
Саргылана Спиридонова-Кэрэмэс Кийиитэ
Ийэбэр
Ийэккэм имэрийэр хараҕа
Истиҥиэн, чугаһыан!
Сиэнин сиэппит илиитэ
Сымнаҕаһыан, сылааһыан.
Күлүм-чаҕыл күн курдук,
Күндээрэ тур, Эн куруук.
Варвара Максимова (Иванова)
Ийэҕэ
Сыаната биллибэт
Симэһин үүккүнэн
Эмиийдээн иитэҥҥин
Илгэҕин биэрбитиҥ.
Хас биирдии оҕоҕун
Харыстыы таптыыгын,
Ханна да буоллуннар,
Хайаан да ахтаҕын.
Оҕоттон дьоллонор
Оҥкуллаах киһиэхэ.
Дьол-соргу тосхойдун-
Күн күбэй ийэҕэ.
Капитолина Иванова-Мамонтова-Кылам.
Ийэ
Истиҥ, иһирэх тылынан
Ийэбитин санаан ааһыах
Илгэ үүтүн ыймахтаан
Испиппитин умнумуох.
Итии үүттээх чэйигэр,
Иҥэмтиэлээх аһыгар,
Имигэстэй илиитигэр
Иитиллэммит кэлбиппит.
Светлана Павлова (Соловьева)
Ийэ баар буолан…
Ийэбитин суохтуубут-
Сорсуйан да бараммыт,
Бэйэбит эһээ буоллубут-
Син биир ийэни ахтабыт.
Ийэ баар буолан, олох баар,
Дойдубут сайдар, чэчириир,
Ийэ баар буолан, оҕо баар-
Олоҕу салгыыр, ситимниир.
Анатолий Данилов-Аман
Ийэбэр
Элбэх тыл кэрэтин таламмын,
Кэккэлии оһуордуу тиһэммин,
Күн тэҥэ күндүтүк саныырбын-
Этиим дуу ийэбэр анааммын.
Ийэкээм, тапталыҥ истиҥиэн,
Иһирэх тылларыҥ сылааһыан,
Илгийэр мичээриҥ сырдыгыан,
Искиттэн иэйэриҥ кэрэтиэн.
Екатерина Львова-Долгууна
Күн ийэ
Аан бастаан баара
Аан дойду-мин Ийэм.
Сылаас ньилбэгэ киниэнэ
Сырдык алаһам этэ.
Күнүм уотугар тэҥнээҕэ
Күлэн, күлүмнээн ылара,
Халлааҥҥа күнү мин билбэтим,
Билэрим- күн Ийэни!
Уунан тиийбэт үрүҥ күнүм,
Саҕах нөҥүө саһар күнүм,
Ийэм итии мичээрин
Солбуйбатыҥ куруһун…
Н. Михалева-Сайа
Ийэҕэ махтал
Күн сырдыгын көрдөрбүт
Күндү ийэм барахсан,
Оҕолообут уолгуттан
Барҕа махтал, баһыыба!
Сүүрэ сылдьан маныырым
Аан аттыгар олорон,
Үлэҕиттэн бүтэҥҥин
Дьиэ иһигэр киирэргин.
Туора сиргэ кэлэммин
Туоххаһыйа олорон,
Ийэм күндү мөссүөнүн
Оҥороммун көрөбүн.
Семен Моякунов
Ийэм барахсан
Ийэкээм, эйигин суохтуубун-
Эн сылаас мичээргин
Өрүүтүн ахтабын, саныыбын.
Үлүскэн үлэҕэ үлүһүйэн
Аанньа ахтыбатах кэмнэрим,
Сыллар аасталлар даҕаны,
Санааттан арахпат эбиттэр.
Розалия Сидорова-Ымыычаана
Ийэм
Имэрийэр сылааһа,
Истиҥ намыын куолаһа,
Илгэ тыыннаах алгыһа!
Күнүн аайы ону мин
Курутуйа ахтабын,
Бүгүн саҥа кэлэммин
Буруйдана саныыбын.
Ону кини сөҕүөҕэ,
«Оҕом сыыһа»,-диэхтиэҕэ,
Ол дойдуттан көрүөҕэ,
Оҕолорун өйүөҕэ.
Аркадий Тимофеев-Күн Дэлэй
Ийэкэм
Хайдах да дойдуга тиийдэрбин,
Халтархай суолунан хаамтарбын,
Харгыска хаайтаран хаалларбын,
Харыстыыр аанньаллаах буолабын.
Ол аанньал-мин ийэм барахсан,
Төһө да суох буоллар билигин,
Олохпун арчылаа-маанылаа,
Төлкөбүн түстээбит күн киһим.
Көҕөрөр киэҥ даҕалаах халлаантан,
Кыйаарар кыраман үрдүктэн
Ийэкэм мин хайдах сылдьарбын
Истэрэ-көрөрө буолуохтаах.
Валерий Налимов
Ийэлэр күннэрэ
Сандалыга кэрэ
Сибэкки ыҥырдын,
Ийэлэр күннэрэ
Истиҥник бардын.
Оҕо чуор саҥата
Онно чоргуйдун,
Үөрүү ырыата
Үксүү турдун.
Ийэ истиҥ сүрэҕэ
Иэйиинэн сылыйдын.
Аким Кондратьев
Ийэбэр
Эгэлгэ сибэккинэн симэммит
Элгээҥҥэр тиийэммин,
Эйигин санааммын
Элбэхтик үөһэ тыынабын.
Аттаах Тумул диэн
Аатырар ытык сиргэ,
Албан ааттаахтар кэккэлэригэр
Аатыҥ суруллан турарыттан,
Астына киэн туттабын.
Киэҥ күөл хонуутугар,
Кэрэ бэс чагдаларга,
Кэтит Бүлүүм биэрэгэр
Кыра сылдьан сүүрбүтүҥ,
Кэлэ-бара хаампытыҥ,
Кэрэ кыыс буолан күлбүтүҥ,
Кустуктана дайбытыҥ
Көстөн-биллэн кэлиэ буолаарай?
Кураанахсыйбыт сүрэхпин үөрдүө буолаарай…
Николаева, Г.Н. Ийэбэр / Г.Н. Николаева // Сунтаар ньургуһуннара. — Дьокуускай, 2017. — С. 104.
Ийэбэр
Тоҕус хатыҥнаах тэлгэһэм
Кэм-кэрдии эйигин таарыйбыт,
Хаалбыт баараҕай аар хатыҥ
Тэйиччи лаглайбыт хатыҥчаан.
Оҕо саас үтүөкэн кэмнэрэ
Олорон хаалбыттар бу манна,
Ардыгар эйиэхэ ыксыыбын
Ахтылҕан алыбар куустаран.
Аар хатыҥ сипсийэр суугунун
Мин ийэм куолаһар холуубун,
Эппит хас биирдии тылларын
Хойутаан өйдөөбүт буруйум.
Ийэккээм, оо, ийэм барахсан,
Өйдүүбүн эн эдэр кэмнэргин,
Хап-хара суһуоххар иилиммит
Дөлүһүөн сибэкки кэрэтин.
Ардыгар хараҥа халлааҥҥа
Сырдык суһума түһээччи,
Ол тэҥэ эн үөрэн киһиэхэ
Аан бастаан сырдыгы буларыҥ.
Оччоҕо хайдахтаах да кэмҥэ
Олоххо эн суолгун булуоҕуҥ,
Кэпсээмэ ситиһииҥ туһунан,
Килбиктик, сэмэйдик эн олор.
Олоҕуҥ ыллыга бэйэтэ
Тиэрдиэҕэ туолуохтаах ыраҕар
Ийэккээм, оо, ийэм барахсан,
Үөрэппит эбиккин эн миигин,
Олоҕу таптыырга уһуйан
Ылыммыт санаабын ситэрбэр,
Өбүгэм үгэһин толорон,
Кэннибин хайыһан көрбөппөр.
Ийэккээм, сааһыран бараммын,
Эрэйи, дьолу да билэммин,
Эн эппит тылларгын өйдүүбүн,
Эр санааҥ күүстээҕин сөҕөбүн.
Тыыннааххар эппэтэх тылларбын,
Тапталбын, махталбын аныыбын.
Чаҕылхай сулустуу сандааран
Саҕаһа хааллардыҥ сүрэхпэр.
Күөрэгэй көҥүлүн ыламмын
Күөрэйэ дьурулаан ылларбыан,
Күн көмүс утаҕын хомуйан
Күлүмнэс тыллары ыстарбыан.
Кыл түгэн, кыым буолан ыһыллан
Кытыаста, сандаара түстэрбиэн,
Тырымнас иэйиибин саҕаммын
Тускуну бар дьоммор тиэртэрбиэн.
Түһүүлээх-тахсыылаах олохпор,
Мин кэмим, мин үйэм, көҥүлүм,
Таайбаппын, инники кэмнэрбин,
Талабын, киэҥ байҕал долгунун.
Күн ыһар, күндү дьолунан,
Кэрэҕэ тардыһар иэйиибин.
Үрдүккэ-сырдыкка көтүтэр,
Көстүбэт ситимин ситэрэр.
Күөх халлаан дуолугар дайаммын
Үп-үрүҥ былыкка олорсуом,
Көҥүлбүн күһэйбэт мин санаам
Көтүтүө төрөөбүт дойдубар.
Ол онно үрдүк хайаттан
Сып-сырдык сыдьаайы ыһыаҕым,
Киэҥ санаам кэрэҕэ тардыhаp,
Таас хайа чыпчаалын кэриэтэ.
Васильева, М.С. Ийэбэр / Умтичаана // Сунтаар ньургуһуннара. — Дьокуускай, 2017. — С. 129.
Ийэккэм барахсаҥҥа
Урут эппэтэх тапталбын-махталбын
Хойутаан да буоллар, ийэккээм,
Хоһооҥҥо холбооммун аныыбын
Уостубат тапталгын кэриэстээн.
Ийэккэм барахсан уоскутар саҥатын
Истэбин түһээммин ардыгар мин.
Итиинэн илгийэр сүрэҕин сылааһын
Ииттэммин дууһабар мин илдьэ сылдьабын.
Ийэккэм хараҕын тапталлаах көрүүтэ
Иһирэх мичээрэ сүрэхпин сылытар,
Угуттуур дууһабын тапталын күүһүнэн,
Уматар олоххо тардыстар санааны.
Умуллан сүтэллэр саарбахтыыр санаалар,
Уосталлар, симэлиһэ сииктии сүтэллэр…
Колесникова, Т.Н. Ийэккэм барахсаҥҥа / Т.Н. Колесникова // Сунтаар ньургуһуннара. — Дьокуускай, 2017. — С. 282.
Ийэбэр
Күн сирин кэрэтин көрдөрбүт
Күн күбэй ийэкэм барахсан!
Түүн түүлбэр да көстөн ааһарын
Төһөлөөх күндүтүн билэҕиэн?!
Абалаах даҕаны эн суоҕуҥ
Амарах тыллары эппэтиҥ,
Сып-сылаас ытыһыҥ суоhyнан
Суһуохпун таарыйан ааспатыҥ!
Кыһыылаах даҕаны олуһун
Көрсүһэр түгэммит бүппүтэ,
Ийэлээх кыыс истиҥ сыһыана
Илэ бу олоххо сүппүтэ.
Ол эрэн Эн өрүү тыыннааххын
Сүрэҕим тэбэрин тухары!
Куруутун, куруутун эн бааргын,
Мин өйбөр-сүрэхпэр, санаабар.
Захарова, Т.И. Ийэбэр / Лоһуура // Сунтаар ньургуһуннара. — Дьокуускай, 2017. — С. 414.
Ийэм илиитин сылааһа
Мин ийэм илиитин сылааһа
Сүрэхтэн сүппэт аналлаах.
Иҥэрбит тапталын былааһa
Миигиттэн ааспат быһыылаах.
Киһиэхэ ийэ баар, арчылыыр.
Эркээйилээх суолга сирдиир.
Олоххор мэлдьитин арыаллыыр,
Чиэһинэй олоҕу ирдиир.
Амарах сыһыана угуттаан,
Сааһырар кэмҥэ кэллэхпит.
Эриирдээх кэмнэргэ уруттаан,
Буомнары сэмээр тэллэхпит.
Оҕо саас кэмиттэн ылата,
Ийэм илиитин сылааһa
Арчылаан, харыстаан, сыллата
Кырдьыыга кэллим арaaha.
Ийэм илиитин сылааһа // Данилов, А.Е. Сааһырыы кэмин санаалара: [хоһооннор] / Аман. — Сунтаар, 2021. — С. 43.
Ийэм
Туолбат ыраны дуйданар
Тоҥ тыыннаах аан дойдум,
Үөһэ тэстэн көҕөрөр,
Үөһэ диэки көтөҕөр,
Көрбүт күнүм байаатыгар
Ким эрэ миигин быыһаан,
Көрсүбэтэх аанньалым
Көмүскэлин анныгар,
Төһөлөөх күн-дьыл ыраатан
Төннүбэккэ быралыйар,..
Толуу дорҕоон биттэнэр,
Тоҕус халлаан иитигэр,
Тугунан да кыайан кэмнэммэт,
Туохтан да олус күндү, кэрэ,
Чэчэгэйгэ охсуллар,
Чэр буолбат, оспот,
Толон, ардах быыһыгар
Тобуллубут ахтылҕан,
Күүстээх таптал уоттанар,
Күн ийэни солбуйар,
Кими даҕаны булбакка
Киирэр күнэ баранар.
Ийэм ордук чугаһыыр
Иһиллээбит чуумпуга,
Өрүү түспэт
Өлөр тиэтэл,
Тыыллаҥнаабыт чуҥкуга
Тыла суох кууһар,
Сылаас чэйи исиһэр
Сарсыардатын кэтэһэр,
Санаарҕаабыт чааскылар
Саннылара чарааһыыр…
Ийэм // Антонова, Е.П. Көтөн ааһар кэмнэр күлүктэрэ түһэр: [хоһооннор] / Күн Сиккиэрэ. — Дьокуускай, 2020. — С. 10-11.
Ийэбэр
Сымнаҕас илиикэм,
Сылаас үүт мэммээкэм,
Күндүттэн күндүкэм,
Күн күбэй ийэкэм.
Дьэ туохха тэҥниибин
Эйигин, ийэбин,
Сир ийэм кэрэтин
Симэммит бэйэҕин.
Ийэттэн төрөөбүт киһиэхэ
Эһиэхэ, биһиэхэ, тус миэхэ
Ийэ диэн соҕотох ытык аат,
Киниэхэ тэҥнээҕэ, суох буолбаат.
Ама туох тэҥнэһиэй ийэҕэ?
Мэлигир эрэбил, тэҥнэбил
Киниэхэ муҥутуур кэрэҕэ,
Холоонноох туох баарый, бэйэҥ бил.
Ийэбэр // Алексеев, Н.Д. Аргыстарым-санааларым: [хоһооннор] / Н.Д. Алексеев — Дьокуускай, 2019. — С. 42.
Ийэ
Ийэ…
Ханнык бэйэлээх
Сырдык эйгэлээх
Бу тылы бастаан эппитэй?
Хантан кини
Итинник иэйиилээх
Нап-нарын тылы билбитэй?
Баҕар, бу киһи саха биир уола —
Хотой курдук эрэт буолуо?
Баҕар, төрүт, кини — сир симэҕэ,
Хатыҥныы намчы кыыс буолуо?
Ийэ…
Ханныгын да иһин, бу кэрэ тыл
Кими баҕарар уоскутар.
Хайдахтаах да тыйыс сирэйдэри
Кып-кыра кэмҥэ сырдатар.
Бу тыл хайаан да ыраах сирдэргэ
Алаһа дьиэни санатар,
Буккуурдаах-тэккиирдээх олох суолун
Аал уоттуу кини сырдатар.
Ийэ…
Ким баарый-күөҕүнэн симэммит сир
Киэҥ-куоҥ иэнигэр бу тылы
Билбэт уонна ытыктаабат киһи?
Баар буолуон сатаммат кини!
Ханнык тойуксут саха туойбатый —
Сир аайы күндү киһини?
Ханнык поэт үөрэ хоһуйбатый —
Бар дьоҥҥо тапталлаах ийэни?
Ийэ // Семенов, М.С. Үрдүккэ: [ырыа тыллара] / Мэхээс Сэмэнэп. — Дьокуускай, 2016. — С. 9.
Ийэбэр
Олох нүөл үөрүүтэ
Остуолбар олорсор,
Оҕо чуор күлүүтэ
Дьиэм иһин толорор
Иһирэх кэмигэр
Ийэкэм суоҕуттан
Хомойо саныыбын.
Ардыгар,
Алдьархай манаһан
Ааҥнаабыт кэмигэр,
Сүрэҕим кымыстаан
Сүөм түспүт түгэммэр
Аттыбар ийэкэм
Аймана турбата
Эмиэ да уоскутар.
Оо, арай,
Оҥоһуу оҥорон,
Уһуннук олоортуҥ буоллар дуу,
Үөрүүкэм икки бүк үтүмэн,
Хомолтом уонунан оччугуй
Буолуохтаах этэ дии санааммын
Билигин да көмүскэм сиигирэр…
Ийэбэр // Спиридонова, С.С. Тырымнас тыллары хатылаа: [хоһооннор] / Кэрэмэс Кийиитэ. — Дьокуускай, 2003. — С. 21-22.
Ийэбитин суохтуубут
Ийэбитин суохтуубут
Сорсуйан да бараммыт,
Бэйэбит эһээ буоллубут
— Син-биир ийэни ахтабыт.
Ийэ барахсан кимиэхэ даҕаны
Туохха да тэҥнэммэт күндү,
Ким да, туох да буол аны
— Ийэ диэн тыл өрүү үрдүк.
Ийэ баар буолан, олох баар,
Дойдубут сайдар, чэчириир,
Ийэ баар буолан, оҕо баар
Олоҕу салгыыр, ситимниир.
Ийэбитин суохтуубут // Данилов, А.Е. Орто омурҕан / А.Е. Данилов — Сунтар, 2016. — С. 73.
Ийэ буолуу үрдүк дьол
Ийэ буолуу үрдүк дьол,
Ийэ диэн истиҥ таптал.
Орто дойду олоҕо
Ийэннэн тутуллар
Орто дойду олоҕо
Ийэттэн саҕаланар.
Киһи барахсан мэлдьитин
Күн күбэй Ийэтин
Күҥҥэ холуур
Күҥҥэ тэҥниир.
Күнэ суох-
Күммүт Сирэ
Күкээрэн хаалыаҕа,
Ийэтэ суох-
Ийэ Сирбит
Иччитэхсийиэ буоллаҕа.
Туруу дойдубар
Туругура турдун-
Ийэҕэ таптал!
Күн сиригэр
Күн аайы этилиннин
Ийэҕэ махтал!
Ийэ буолуу — үрдүк дьол // Саввинов, В.П. Күһүҥҥү ньургуһун: [хоһооннор] / В.П. Саввинов. — Дьокуускай, 2012. — С. 198.
Ийэбэр эппэтэх тылларбын
Ийэбэр эппэтэх тылларбын
Иэйэммин аргыыйдык этиэхпин,
Иэдэскэр оҕолуу сыстыахпын,
Ийэккээм, аны суох буоллаҕыҥ…
Иһийэн уҥуоххар тураммын
Ис санаам тууйуллар кэмигэр
Истиҥник кэпсэтэн ааһабын,
Иитиэхтиир иэйиибин аһабын…
Иэйиэхсит иэйиитэ буолаҥҥын
Иэдээнтэн быыһыыргын билэбин,
Иэннэрим кэдэҥниир кэмигэр
Иэстээхпин мин өйдөөн кэлэбин…
Ийэккээм, эдэрбэр тэптэрэн
Иһирэх тыллары эппэккэ
Истиҥник кэпсэппэт эбиппин.
Ийэккээ, баалаама эн миигин…
Ийэбэр эппэтэх тылларбын // Румянцева, Н.Н. Оонньуулаах олох: [хоһооннор, кэпсээннэр] / Нөнүөһэ. — Дьокуускай, 2016. — С. 64.
Күндү ийэ
Ким илиитэ сылааһый,
Ким көрүүтэ истиҥий,
Кини киэнэ, Ийэ киэнэ,
Күндү көмүс Ийэ киэнэ.
Күн сиригэр саамай кэрэ,
Эйиэхэ саамай чугас
Кимиҥ баарый, доҕоччуок,
Көмүс Ийэҥ эйиэнэ.
Кыһалҕалаах кэмҥэ
Кини эрэ сүбэлиэ,
Сымнаҕастык иэйиэ,
Эйэҕэстик көрүө.
Ийэ истиҥ мичээрэ
Ириэрэр тоҥ сүрэҕи,
Ийэ дьиҥнээх таптала
Ис куккун бигиэҕэ.
Ийэ күүстээх санаатын,
Ийэ истиҥ тапталын,
Ийэ уйан дууһатын
Харыстыаҕыҥ өрүүтүн.
Күндү ийэ // Коротова, Е.А. Санаам сарадах утахтара: [хоһооннор] / Кэтии Лэчил. — Дьокуускай, 2018. — С. 44.
Ийэ
Итии чэйдээх,
Минньигэс астаах,
Абыраллаах илиилээх,
Кыһамньылаах санаалаах,
Барыны быһаарар аналлаах,
Күн ийэ барахсан!
Олох дьоло,
Олох үөрүүтэ-
Иэримэ дьиэ
Иэйиэхсит Хотуна,
Кырачаан киһи
Тахсар күнэ,
Күн ийэ барахсан!
Ийэ // Кузьмина, Е.В. Олох тыына: [хоһооннор] / Е.В. Кузьмина. — Дьокуускай, 2008. — С. 8.
Ийэбэр аныыбын
Инники олохпун сырдатар
Ийэкэм эйэҕэс мичээрэ,
Уйан, ыраас, сырдык дууһата
Угуттуур мэлдьитин сүрэхпин.
Илгийэр сылаастык тымныыга,
Итиигэ утахпын ханнарар,
Хараҕын харатын кэриэтэ
Харыстаан хаххалыыр бүрүйэ.
Мэлдьитин мичийэ кэтэһэн
Минньигэс аһынан күндүлүүр,
Сүүспүттэн сыллыыр ахтыбыттыы,
Сүрэҕин сылааһар бигиирдии.
Ытыктаан бу таптыыр бэлиэбин
Ыытабын хоһооммор холбооммун,
Маанылаан сылааскар бигииргэр
Махталбын эйиэхэ аныыбын.
Ийэбэр аныыбын // Львова, Е.К. Олох дьоло: [хоһооннор] / Долгууна. — Дьокуускай, 2018. — С. 6.
Ийээ, кэпсээриий
Ийэккээниэм, эн кэпсээриий
Ыал ийэтэ буолар хайдаҕын,
Тоҕус ый устата кэтэһэҥҥин
Оҕоҕун хайдах көрсүбүккүн.
Кыра илиилэр кууһалларыгар
Төһө дьоллонон үөрбүккүн,
«Ийээ» диэн чуопчаарарыгар
Хаста эн сүрэҕиҥ ууллубутун.
Ийэккээниэм, эн кэпсээриий
Хайдах күндү киһичээҥҥин
Көмүс курдук харыстааҥҥын
Бары сылааскын биэрэргин.
Ийэккээ, ийэккээ, эн истиий,
Мин эмиэ кырачааннаныам,
Эн курдук үөрэн көрсүөҕүм,
Күүскэ-күүскэ таптыабым…
Ийээ, кэпсээриий // Кокорева, М.Р. Айар кутум — көтөр кынатым: [хоһооннор] / Күндү. — Дьокуускай, 2015. — С. 69.
ИЙЭБЭР
Амарах сүрэхтээх ийэлэргэ
Иэйиилээх истиҥ тыллары,
Ис сүрэхтэн саҕыллар тапталы
Аныыбын, этэбин кинилэргэ.
Иринньэх, ньулдьаҕай бэйэбин
Итии тыыҥҥынан ириэрэн,
Илбистээх тылы иҥэрэҥҥин
Ииппитиҥ, уолгун киһи оҥорон.
Ханна даҕаны сырыттарбын
Ахтабын, саныыбын ийэбин.
Хайгыы, үөрэ көрөбүн
Ийэлэри биһиги дьолбутун.
Ийэбэр // Николаев, В.П. Киһи баарын тухары: [хоһооннор] / В.П. Николаев. — Дьокуускай, 2001. — С. 5.
Ийэбэр…
Кыһын уһун киэһэҕэ
Ийэм ырыа ыллыыра
Симик, намыын куолаһа
-Оҕо саас ахтылҕана.
Кэһии ыытар отоно,
Күһүн сиргэ, хонууга
Кэпсиир кэрэ сэһэнэ
Олус күндү буолара.
Кыра сылдьан ийэбэр
Буларым мин эппиэти
-Күнүм сирин дьиктитин,
Буккуур олох кистэлин.
Ыраах уһун айаҥҥа
Өйүө баайан, алгыс этэн,
Сылаас, көмүс таммаҕы
Кыламаҥҥар кистиигин.
Ийээ, истиҥ тапталгар
Тугу толук тутабын?
Төлөрүйбэт иэстэрбэр
Төлөбүрбүн таайабын.
Киһи-хара буоламмын,
Барҕа баҕа санаабын
Толорутук толорон,
Дьоллуур-үөрдэр буолларбыан…
Ийэбэр… // Кириллин, Т.С. Мин эйигин таптыыбын…: [хоһооннор, олоҥхо, тыбаастар] / Күндүмэн. — Дьокуускай, 2011. — С. 14.